واکسن‌های آسترازنکا، اسپوتنیک‌وی، بهارات و سینوفارم؛ چهار واکسنی هستند که اکنون به ایرانیان دارای اولویت تزریق واکسن کرونا تزریق می‌شود. اما عوارض و میزان اثربخشی آنها چقدر است؟
دیدارنیوز ـ نسرین نیکنام: بیماری کرونا کل دنیا را تحت تاثیر خود قرار داده است. تنها راه مقابله با آن هم واکسیناسیون است و شرکت‌های متعددی در سراسر دنیا به تولید واکسن برای کرونا مشغول هستند. ، تزریق می‌شود تا آنها را در برابر پاندمی قرن ایمن کند؛ اما وضعیت ایمنی، میزان اثربخشی و ... این واکسن‌ها چگونه است؟ در این گزارش می‌توانید همه چیز درباره ایمنی، میزان اثربخشی، عوارض جانبی، موارد احتیاط در تزریق و موارد منع مصرف تزریق این واکسن‌ها را بخوانید.
واردات واکسن مانعی برای تحقیق و تولید واکسن کرونا داخلی نشد و تولیدکنندگان داخلی تلاش کردند در کوتاه‌ترین زمان ممکن خود را به عرصه رقابت جهانی برسانند که ماحصل آن شد تولید سه واکسن که متولیان آن ستاد اجرایی فرمان امام(ره)، انستیتو رازی و پاستور بودند.
البته واکسن‌های تولیدی باید چندین مرحله آزمایشگاهی را طی کنند و از سازمان بهداشت جهانی تائیدیه بگیرند، از این‌رو متولیان بهداشت کشور تصمیم گرفتند برای واکسینه افراد واجد شرایط از واکسن‌های خارجی و مورد تائید استفاده کنند.
این واکسن بیشترین میزان واردات را به خود اختصاص داد. واکسن اسپوتنیک، نوترکیب و با استفاده از وکتور آدنوویروس انسانی ۶۲ برای واکسن نوبت اول و آدنوویروس انسانی ۵ برای واکسن نوبت دوم تولید شده است. ژن تولید گلیکوپروتئین S در ژنوم آدنوویروس قرار داده شده است. بنابراین آدنوویروس در سطح خودش این آنتی ژن را دارد که باعث تحریک سیستم ایمنی می‌شود.
آنتی ژن S سبب اتصال ویروس کرونا به سلول‌های بدن و آغاز روند بیماری می‌شود. بنابراین با تحریک سیستم ایمنی می‌توان از ابتلا به بیماری محافظت کرد. آدنوویروس استفاده شده به عنوان وکتور، به نحوی تغییر داده شده که قابلیت تکثیر و بیماری‌زایی در بدن نخواهد داشت.
اثربخشی این واکسن ۹۱.۶ درصد است. هر چند که ممکن است اثربخشی آن در سالمندان و یا افراد با ضعف ایمنی کمتر باشد .باید توجه کرد که بهترین پاسخ ایمنی از حدود دو هفته بعد از دریافت نوبت دوم واکسن ایجاد می‌شود. طول مدت محافظت این واکسن مانند سایر واکسن‌ها هنوز مشخص نیست. مطالعات بالینی این واکسن مانند سایر واکسن‌ها همچنان ادامه دارد تا به ابهامات یاد شده پاسخ داده شود. هر چند که ممکن است اثربخشی آن در سالمندان و یا افراد با ضعف ایمنی کمتر باشد.
واکسن اسپوتنیک وی هم مانند سایر واکسن‌ها برای یک سری از افراد قابل استفاده نیست، افرادی که در دوران بارداری و شیردهی هستند، سابقه واکنش‌های حساسیتی شدید یا بیماری حاد دارند و در نهایت اینکه این واکسن برای افراد زیر ۱۸ سال توصیه نمی‌شود.
تعداد نوبت دریافت این واکسن مانند سایر واکسن‌های کرونا دو نوبتی است که به فاصله ۲۱ روز از همدیگر تجویز می‌شود. توصیه به رعایت حداقل ۲۱ روز است، اما اگر فردی با تاخیر مراجعه کرد، منعی برای تجویز نوبت دوم ندارند؛ تاکید می‌شود که نوع واکسن برای نوبت اول و دوم با یکدیگر متفاوت است و باید حتما به این موضوع توجه شود.
ویال‌های واکسن باید تا قبل از تزریق به افراد، همواره در دمای کمتر از منفی ۱۸ درجه باشند. البته می‌توان تا دمای فریزر بین منفی ۲۰ تا منفی ۲۵ هم از آنها نگهداری کرد. به این ترتیب قبل از انتقال واکسن، باید فریزر در محل دریافت واکسن حداقل یک روز قبل روشن شده و در سردترین حالت ممکن تنظیم شود.
و مهمترین نکته اینکه این واکسن‌ها در حین انتقال باید از ترمومتر دیجیتال برای پایش درجه حرارت در حین حمل استفاده و واکسن‌ها باید بلافاصله پس از رسیدن به مقصد و بدون فوت وقت در داخل فریزر قرار گرفته شود.
بیشتر بخوانید: دوز دوم واکسن کرونا؛ بودن یا نبودن مسئله این است
بر اساس مطالعات بالینی انجام شده، عوارض واکسن نوبت اول یا دوم عموما خفیف و متوسط بوده و در طی حدود سه روز برطرف می‌شوند. شایع‌ترین عارضه ایجاد حالت شبه آنفلوانزای خفیف شامل تب، لرز، دردهای عضلانی و مفصلی، گلو درد، احتقان و آبریزش بینی، ضعف، احساس ناخوشی و سردرد یا عوارض موضعی مانند درد و تورم و قرمزی محل تزریق هستند. عوارض فوق عموما خودبه خود بهبود می‌یابند، اما می‌توان از مسکن‌های ضد التهابی غیر استروئیدی برای کنترل تب یا از آنتی هیستامین‌ها برای عوارض موضعی استفاده کرد.
عوارض کمتر شایع عبارتند از تهوع، بی اشتهایی و بزرگی غدد لنفی منطقه‌ای هستند و به ندرت هم گیجی و سنکوپ گزارش شده است. افزایش موقت آنزیم‌های کبدی، افزایش کراتینین سرم و CPK، کاهش نوتروفیل‌ها، افزایش لنفوسیت‌ها، افزایش و کاهش پلاکت‌ها، کاهش هماتوکریت و افزایش ESR نیز گزارش شده است.تداخل دارویی این واکسن با سایر داروها مطالعه نشده است.
این نکته را هم در نظر داشته باشید که در مواردی مانند بیماری مزمن کبدی، کلیوی، بیماری‌های متابولیک (دیابت کنترل نشده و اختلال فاحش عملکرد تیروئید)، اختلالات خونی (مانند هموفیلی یا اختلالات انعقادی)، صرع و سایر بیماری‌های اعصاب مرکزی یا سابقه سکته مغزی، بیماری‌های عروق کرونر، میوکاردیت، اندوکاردیت و یا پریکاردیت، بیماران مبتلا به بیماری‌های خودایمنی (اتوایمیون) و مبتلایان به سرطان‌های بدخیم، این واکسن باید با احتیاط تزریق شود.
در عین حال به دلیل احتمال بروز واکنش‌های حساسیتی شدید و آنافیلاکسی، امکانات دارویی و تجهیزات اولیه احیا و همچنین آمادگی خدمات اورژانس پزشکی و انتقال بیماران احتمالی باید پیش بینی شده باشد.
واکسن سینوفارم از نوع واکسن غیرفعال شده ویروس کووید ۱۹ است که توسط یک شرکت چینی تولید شده است. برای تهیه واکسن ابتدا ویروس در روی کشت سلولی تکثیر شده، سپس با استفاده از بتاپروپیوالکتون غیرفعال شده، بعد از عملیات تغلیظ و خالص‌سازی، با ادجوان آلومینیوم به شکل مایع واکسن تبدیل شده است.
این واکسن هم مانند اسپوتینگ وی برای افراد ۱۸ تا ۶۰ سال کاربرد دارد. این واکسن در قالب ویال تک دوز است. هر ویال حاوی نیم سی سی واکسن برای تزریق عضلانی است، که برای ایجاد ایمنی کافی باید دو نوبت تزریق واکسن به فاصله ۲۸ روز انجام شود. نوع واکسن در تزریق نوبت اول و دوم کاملا یکسان است و تفاوتی ندارد.
این واکسن یک ویژگی برتر نسبت به اسپوتینگ وی دارد و آن هم این است که در دمای دو تا هشت درجه سانتیگراد نگهداری می‌شود تا به هیچ وجه یخ نزند اما بعد از باز کردن باید بلافاصله تزریق شود. بعد از برداشتن درپوش ویال و در زمان تزریق، از تماس مواد ضدعفونی کننده با واکسن پرهیز شود.
عوارض خیلی شایع این واکسن که در بالاتر از ۱۰ درصد از گیرندگان واکسن دیده می‌شود، درد محل تزریق بوده است. همچنین عوارض شایع آن که در بین یک تا ۱۰ درصد از گیرندگان واکسن بروز می‌یابد، تب موقت، احساس ضعف، سردرد، اسهال و همچنین قرمزی، سفتی، تورم و خارش محل تزریق بوده است. در عین حال عوارض ناشایع آن که بین یک در هزار تا یک درصد گیرندگان واکسن است، راش (نوعی ضایعه پوستی) در محل تزریق، تهوع و استفراغ، خارش در محل‌های غیر از تزریق، درد عضلانی، درد مفاصل، خواب آلودگی و گیجی بوده است. در مطالعات بالینی عوارض شدید با این واکسن مشاهده نشده است.
بیشتر بخوانید: آیا واکسن چینی سینوفارم برای سالمندان مناسب است؟
و اما کسانی که نمی‌توانند از این واکسن استفاده کنند اشخاصی هستند که سابقه آلرژی به این واکسن و یا هر یک از اجزا تشکیل دهنده آن یا سابقه واکنش‌های افزایش حساسیتی یا بیماری‌های مزمن شدید دارند. البته اشخاصی که دچار بیماری حاد متوسط تا شدید با تب یا بدون تب هستند تا زمان بهبودی نمی‌توانند از این واکسن استفاده کنند و ممنوعیت استفاده برای خانم‌های باردار و کسانی که در دوران شیردهی هستند همچنان پابرجاست. افراد دریافت کننده واکسن باید این موضوع را مد نظر داشته باشند که تا ۳۰ دقیقه بعد از تزریق در دسترس بوده و در مرکز بمانند.
و نکته قابل تامل این است که در موارد صرع کنترل نشده یا بیماری‌های عصبی پیشرونده و افرادی که سابقه ابتلا به گیلن‌باره (نوعی بیماری عصبی) داشته‌اند حتما نظر پزشک معالج قبل از دریافت واکسن پرسیده شود.
واکسن ۱۹-COVID آسترازنکا واکسنی است که در اکثر کشورها و در گروه‌های سنی مختلف در حال استفاده است. بنابر اعلام دانشگاه علوم پزشکی تهران، اثربخشی واکسن آسترازنکا علیه ابتلا به بیماری علامت‌دار کووید-۱۹ در بررسی اولیه سازمان جهانی بهداشت در فوریه ۲۰۲۱، برابر ۶۳ درصد ذکر شده است. هر چند که با افزایش فاصله نوبت اول و دوم از چهار هفته به ۱۲ هفته، اثربخشی بالاتر و تا ۷۹ درصد نیز اعلام شده است.
این واکسن تاییدیه مصرف در برزیل را هم دارد و در ۵۳ کشور دیگر از جمله در اتحادیه اروپا و ... و همچنین سازمان جهانی بهداشت مجوز مصرف اضطراری دارد. باید توجه کرد که مانند هر واکسن دیگری، واکسن ۱۹-COVID آسترازنکا هم نمی‌تواند تمام افرادی را که واکسینه شده‌اند، از بیماری ۱۹-COVID محافظت کند.
با توجه به فواید بسیار زیاد دریافت واکسن در مقایسه با ریسک عوارض نادر، استفاده از این واکسن برای همه گروه‌های سنی بالای ۱۸ سال از سوی وزارت بهداشت توصیه شده و نکته مورد توجه در واکسن آسترازنکا این است که اگر بیماری خونریزی‌دهنده یا مبتلا به اختلال انعقادی (هموفیلی) دارید یا داروهای رقیق کننده خون (ضدانعقادی) استفاده می‌کنید؛ واکسیناسیون باید در ساعت‌های اول بعد از دریافت فاکتورهای انعقادی انجام شود. بعد از تزریق واکسن هم محل حدود ۳۰ دقیقه تحت فشار قرار داده شود.
زنان باردار در معرض ابتلا به فرم شدیدتر بیماری کووید-۱۹ هستند و میزان زایمان زودرس نیز با بیماری افزایش می‌یابد. هر چند اطلاعات کافی در مورد تجویز این واکسن در دوران بارداری هنوز در دسترس نیست، اما باید توجه داشت که واکسن از نوع غیر تکثیر شونده است. در حال حاضر توصیه می‌شود خانم‌های باردار که در ریسک بالای ابتلا (مانند کارکنان بهداشتی درمانی) یا عوارض ابتلا به بیماری (دارای بیماری زمینه‌ای) هستند، واکسن را دریافت کنند.
از سوی دیگر هنوز مشخص نیست که واکسن در شیر ترشح می‌شود یا خیر، اما به دلیل ماهیت غیر تکثیر شونده واکسن توصیه می‌شود آن دسته از زنان که فرزندشان را شیر می‌دهند اگر در ریسک بالای ابتلا یا عوارض ابتلا به بیماری زمینه‌ای هستند، واکسینه شده و نیازی به قطع شیردهی پس از واکسیناسیون ندارند.
همان طور که پیشتر هم اشاره شد با توجه به ماهیت واکسن که ویروس غیر تکثیر شونده است، بنابراین چنانچه افراد HIV مثبت، افراد با ضعف سیستم ایمنی و یا افراد دچار بیماری‌های اتوایمیون جزو گروه‌های اولویت‌دار، در ریسک بالای ابتلا یا عوارض ابتلا به بیماری زمینه‌ای دارند، واکسینه شوند.
باید توجه کرد که واکسن آسترازنکا هیچ اثر شناخته شده‌ای بر توانایی رانندگی و کار با ماشین آلات ندارد، اما عوارض جانبی آن، ممکن است بر توانایی شما در رانندگی و کار با ماشین‌آلات تاثیر گذار باشد. اگر بعد از تزریق این واکسن، احساس ناخوشی می‌کنید از رانندگی و کار با ماشین آلات بپرهیزید و باید توجه کرد که حداقل فاصله بین دریافت این واکسن و سایر واکسن‌ها ۱۴ روز است.
این واکسن مانند هر داروی دیگر، این فرآورده نیز عوارض جانبی دارد، که البته همه به آن دچار نمی‌شوند. در مطالعات بالینی انجام شده، تمام عوارض جانبی مشاهده شده خفیف تا متوسط بوده و در عرض چند روز برطرف شدند. در صورت مشاهده هرگونه عوارض جانبی خارج از لیست حتما به پزشک، داروساز یا پرستار خود اطلاع دهید. در صورت نیاز به داروهای مسکن درد یا تب نیز می‌توانید از داروهای حاوی استامینوفن استفاده کنید.
بیشتر بخوانید: واکسن کرونا و ماجرای دوز اول، دوز دوم
شاید این پرسش برایتان ایجاد شود که آیا این واکسن عوارضی دارد که باید گفت، بله اما عوارض جدی و خطرناکی نیستند؛ درد، گرمی و خارش محل تزریق، احساس کسالت عمومی، احساس خستگی و سرگیجه، تب و لرز، سردرد، تهوع و درد مفاصل یا عضلات از عمده این عوارض است.
نکته مهم و قابل تامل این است که پس از باز کردن ویال باید حداکثر در مدت زمان ۶ ساعت مصرف شود و تا آن زمان باید در دمای ۲ تا ۸ درجه نگهداری شود. محتویات باقیمانده پس از این زمان باید دور ریخته شود.
این واکسن از نوع غیرفعال شده تمام ذره ویروسی است که باید در صورت نگهداری در دمای ۸-۲ درجه در عرض کمتر از ۶ ساعت مصرف شوند و واکسن کرونای بهارات (کوواکسین) در فرم ویال ۱۰ دوز (۵ سی سی) در ایران وارد شده است.
خوب است که بدانید در مطالعات بالینی فاز یک، دو و سه این واکسن روی ۲۵۸۰۰ نفر امتحان و هیچ مورد عارضه شدید گزارش نشده است. شایع‌ترین عارضه موضعی درد در محل تزریق بوده و شایع‌ترین عارضه سیستمیک سردرد و سپس ضعف، تب، درد و کوفتگی بدن، درد شکم، تهوع و استفراغ بوده است.
از عوارض کمتر شایع این واکسن نیز احساس گیجی، لرزش، تعریق، احساس سرما، سرفه و تورم محل تزریق بوده است. طول دوره محافظت واکسن مشخص نیست. توجه داشته باشید که نوبت اول و دوم واکسن بهارات کاملاً یکسان است و تفاوتی در نوع واکسن نوبت اول و دوم وجود ندارد.