صحبت از عملکرد و تأثیر نهضت آزادی در مبارزه علیه حکومت پهلوی و به ثمر نشستن انقلاب مردم در بهمن ۵۷ است. دفاع از عملکرد نهضت آزادی را به عهده دبیرکل آن گذاشتیم. منزل مسکونی مهندس توسلی در سال ۱۳۵۴ ساخته شده بود. اتمسفر اتاق بوی تاریخ می‌داد و ناخودآگاه به سالهای مبارزه و انقلاب وارد شدیم. مهندس گفت اینجایی که شما نشسته‌اید مدیران انقلاب همچون شهید بهشتی نشسته‌اند، در واقع شما وارد اتاق انقلاب شده‌اید. توسلی تاکید داشت که اسناد تاریخی نشان می‌دهد نهضت آزادی ایران و پایه گذارانش، چون زنده‌یاد مهندس بازرگان همواره تلاش می‌کردند که در راستای منافع و ارزش‌های ملی عمل کنند. شاید مبانی این اندیشه بر سه محور استوار بوده است؛ محور اول این است که مهندس بازرگان و یارانشان با آموزه‌های قرآنی آشنا بودند و آن را راهنمای عمل قرار می‌دادند. محور دوم آشنایی با تاریخ ایران و مشکلات فرهنگی جامعه ما به خصوص فرهنگ ۲۵۰۰ ساله استبدادی بود. محور سوم آشنایی با جوهر تمدن غرب و رمز پیشرفت آن‌ها بود. در ادامه می‌توانید بخش نخست این گفتگو را بخوانید.
مهندس توسلی با متانت و بزرگ منشی روبه‌روی ما نشست و بدون جنجال و شلوغ کاری‌های رایج به سوالات ما پاسخ گفت. گفت‌وگو که تمام شد احساس کردیم این روزها چقدر باید این جمله را تکرار کرد که «ادب مرد به ز دولت اوست». آنچه درپی می‌آید ماحصل گفت‌وگوی صمیمانه دیدارنیوز با دبیرکل نهضت آزادی است. در ادامه می توانید بخش نخست این گفتگو را بخوانید.
دیدارنیوز: در آستانه پیروزی انقلاب هستیم. در قیام مردمی سال ۵۷ گروه‌های مختلفی با تفکرات و ایدئولوژی‌های متفاوت شرکت داشتند. هر یکی از این گروه‌ها دارای وزن و میزانی از تأثیر گذاری در به ثمر رسیدن انقلاب مردم بودند. نهضت آزادی ایران در سال ۱۳۴۰ شکل گرفت و از آن روز تا کنون در سپهر سیاسی ایران به ایفای نقش پرداخته است. آیا نهضت آزادی، خواستار تغییر نظام در ایران بود؟ این نهضت تا چه اندازه در پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ نقش داشت؟
توسلی: خیلی خوشحال هستم که بتوانم خاطرات خود را از آن دوران با مخاطبان شما در میان بگذارم.
دیدارنیوز: بعضاً دوستان نهضت آزادی را در جامعه به عنوان نیرو‌های ملی ـ مذهبی می‌شناسند. در اساسنامه نهضت آزادی ذکر شده «ما مسلمان، ایرانی و مصدقی هستیم». ظاهراً روی این داستان تأکید دارید و یک مقداری با این عنوان ملی ـ مذهبی مشکل دارید. درست است؟
توسلی: ما با عنوان ملی ـ مذهبی مشکل نداریم. به هر حال وقتی ما اعلام کردیم که مسلمان و ایرانی هستیم و راه مصدق را دنبال می‌کنیم، با همه کسانی که باور به منافع ملی داشته و نگاه دینی در جامعه داشته باشند، همسو هستیم. منتهی این واژه ملی ـ مذهبی از انتخابات مجلس ششم مطرح شده است. در دورانی که ائتلافی با دوستان مهندس سحابی شکل گرفت، از آن زمان یک جمعی از دوستان مهندس سحابی با این عنوان فعالیت می‌کنند. ما هم همیشه استقبال کرده‌ایم که جمع بیشتری این گفتمان را دنبال کنند.
دیدارنیوز: شکل گیری نهضت آزادی با بحث لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و بعد انقلاب سفید شاه مصادف شد. روحانیت با این داستان مخالفت کرد. نهضت آزادی ایران هم با انقلاب سفید شاه و لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی مخالفت کرد. آیا مخالفت روحانیت و نهضت آزادی در یک راستا بود؟ یعنی همان دلایلی که روحانیت برای مخالفت داشت، نهضت آزادی هم همان دلایل را داشت؟ یا اینکه شما از یک زاویه دیگر به داستان نگاه می‌کردید؟
توسلی: این سؤال تاریخی و راهبردی است و بخشی از رویداد‌های بعدی آن دهه را پایه‌گذاری کرده است. من به‌طور خلاصه اشاره می‌کنم. در همان سالهای ۳۹ و ۴۰ که جبهه ملی دوم تشکیل شد و در زمان «کندی» فضای سیاسی ایران نسبتاً باز شده بود، دکتر امینی دنبال اجرای برنامه آمریکا بود. شاه برنتابید و گفت من خودم برنامه را اجرا می‌کنم و بلافاصله برای جبهه ملی دوم و نهضت آزادی ایران محدودیت ایجاد شد. تنها نیروی بالقوه‌ای که در جامعه ما حضور داشت و شاه فکر می‌کرد مانع برنامه‌های آمریکا باشد روحانیت بود؛ بنابراین در شهریور سال ۴۱ این لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی را مطرح کرد. محور‌هایی در آن بود که پیش‌بینی می‌کردند روحانیت با آن مخالفت کند. شرکت زنان در انتخابات، اصلاحات ارضی و سوگند به کتاب آسمانی به جای قرآن. خب همان موقع سه مرجع بزرگ مطرح قم یعنی آیت‌الله خمینی، آیت‌الله شریعتمداری و آیت‌الله گلپایگانی اطلاعیه دادند و به شدت با آن مخالفت کردند.
دیدارنیوز: آیت‌الله مرعشی نجفی آن زمان جزو مخالفین نبودند.
توسلی: در قم بودند، اما جزء امضاءکنندگان نبودند. رسانه‌ها هم آمادگی داشتند. بلافاصله آن مخالفت را با برچسب «ارتجاع سیاه» برجسته کردند. یک فضای سنگینی در جامعه ما ایجاد شده بود. اینجا بود که رهبران نهضت آزادی ایران از جمله مهندس بازرگان با شناختی که از پیش زمینه چنین طرحی داشتند دیدار‌هایی با مراجع قم داشتند و به آن‌ها توضیح دادند که مگر مرد‌ها در انتخابات آزاد هستند که حالا شاه نگران حضور زنان در انتخابات است؟ هدف‌شان از اصلاحات ارضی چیست؟ به دنبال چه هستند؟ می‌خواهند تولید ملی ما را نابود کنند؟ و بالاخره هدف‌شان از کتاب آسمانی چیست؟ خب با این گفت‌وگو‌ها که انجام دادند ـ نهضت آزادی ایران سه بیانیه دارد که در اسناد تاریخی به تفصیل آمده ـ نگاه مراجع کاملاً به طرف مشکل اصلی که استبداد و نماد آن شاه است، متوجه می‌شود. از آن به بعد است که می‌بینیم روحانیت مبارز و به‌ویژه آیت‌الله خمینی همه سخنان‌شان علیه شاه و استبداد است. خب این یک رویداد مهم تاریخی است و موجب می‌شود که روحانیت مبارز وارد عرصه عمومی شود. رخداد ۱۵ خرداد اتفاق می‌افتد و بعد تا جنبش مسلحانه در سال ۵۴ که سرکوب جنبش مسلحانه است، پیوند می‌خورد. اما حضور روحانیت مبارز همراه با جنبش ملی ایران و سایر احزاب و گروه‌های سیاسی و همکاری‌هایی که در طول سالهای ۵۴ و ۵۷ هست و مجموعه رخداد‌هایی که در این دوره اتفاق افتاده، زمینه‌های پیروزی انقلاب را فراهم می‌کند.
دیدارنیوز: آیا می‌توانیم از نهضت آزادی به عنوان یک گروه ناسیونالیسم لیبرال یاد کنیم؟
توسلی: مهندس بازرگان در یادداشتی تحت عنوان «چهار ایسم» این‌ها را توضیح دادند و همین بحث لیبرالیسم را رد می‌کنند. برای این که لیبرالیسم یک مفهوم کلی دارد. طالقانی و بازرگان و سحابی کوشش کردند که با واژگان مستقل ملی این ارزش‌ها را مطرح کنند. ما وقتی که صحبت از آزادی می‌کنیم این آزادی است که از آموزه‌های قرآنی در آمده است. یعنی آزادی انسان، مفهوم بی بند و باری ندارد. آزادی انسان که خدا خواسته که انسان اختیار داشته باشد و آزاد باشد. این یک ارزش راهبردی برای توسعه و رشد انسان است.
دیدارنیوز: یعنی شما معتقدید این عنوان آزادی انسانی که از آن دفاع می‌کردید بر اساس آموزه‌های دینی بوده است؟
توسلی: بر اساس آموزه‌های دینی و تجربه بشری و عقلانیت بوده است. به هر حال انسان برای اینکه انسان باشد، باید آزاد باشد. آزادی بیان داشته باشد تا شخصیتش رشد و کمال پیدا کند. خدا خواسته است. اتفاقاً اصل ۵۶ قانون اساسی هم بعداً بر همین ارزش تأکید می‌کند که امروز متأسفانه مورد بی‌توجهی قرار گرفته است. اما در ارتباط با واژه دیگری که به کار بردید آن زمان بحث سوسیالیسم در جامعه ما توسط جریان چپ مطرح بود. طالقانی و بازرگان به عدالت اجتماعی کاملاً باور داشتند و در تمام آثارشان هم هست. اما شما در هیچ یک از آثار بازرگان و طالقانی نمی‌بینید که واژه سوسیالیسم را به کار برده باشند. چرا؟ برای اینکه فرهنگ مارکسیسم در جامعه ما حضور داشت، وقتی شما سوسیالیسم را مطرح می‌کنید خود به خود آن فرهنگ را تداعی می‌کند. هم بازرگان و هم طالقانی بسیار حساس بودند واژه‌هایی را به کار ببرند که فرهنگ بومی ما بتواند تقویت شود.
دیدارنیوز: نهضت آزادی روی ملی گرایی و ایرانی بودن خیلی تأکید می‌کند. می‌خواهم بدانم که مشخصاً در سال ۵۰ و جدایی بحرین از ایران موضع نهضت آزادی چه بوده است؟
توسلی: سال ۵۰ دورانی است که نهضت آزادی ایران در داخل کشور فعال نبوده است. شرایط و دورانی است که بعد از خرداد ۴۲ فضای جامعه بسته می‌شود و با رخداد ۱۵ خرداد عملاً همانطور که مهندس بازرگان در دادگاه نظامی اشاره می‌کند که «ما آخرین گروهی هستیم که با زبان قانون با شما صحبت می‌کنیم» فضای جامعه بسته می‌شود؛ بنابراین نهضت آزادی ایران در داخل کشور نقشی نداشته است. دوستان ما در خارج از کشور ـ که از سال ۴۱ نهضت آزادی ایران خارج کشور را پایه‌گذاری می‌کنند ـ عمل می‌کنند. اما جمعی از نیرو‌های ملی آن زمان، به خصوص یادی کنیم از زنده‌یاد داریوش فروهر، به هر حال در مقابل چنین اقدامی که شاه می‌خواست انجام دهد که در راستای منافع ملی نبود واکنش نشان دادند.
دیدارنیوز: فضای دو قطبی بین‌الملل آن روز گروه‌ها را یا به سمت سوسیالیسم و شرق و کمونیسم می‌کشاند و یا به سمت راست و لیبرالیسم هدایت می‌کرد. آیا نهضت آزادی از این جریان بین‌الملل مستقیماً تأثیر گرفته بود؟
توسلی: اسناد تاریخی نشان می‌دهد که نهضت آزادی ایران و پایه گذارانش چون زنده‌یاد مهندس بازرگان همواره تلاش می‌کردند که در راستای منافع و ارزش‌های ملی عمل کنند. شاید مبانی این اندیشه بر سه محور استوار بوده است؛ محور اول، این است که مهندس بازرگان و یارانشان با آموزه‌های قرآنی آشنا بودند و آن را راهنمای عمل قرار می‌دادند. محور دوم، آشنایی با تاریخ ایران و مشکلات فرهنگی جامعه ما به خصوص فرهنگ ۲۵۰۰ ساله استبدادی بود. محور سوم، آشنایی با جوهر تمدن غرب و رمز پیشرفت آن‌ها بود. این بحث آزادی، حاکمیت ملت و حقوق شهروندی از ارزش‌هایی است که به هر حال در آن دوران هفت سالهای که مهندس بازرگان در فرانسه تحصیل می‌کرده، به عنوان جوهر تمدن غرب دریافت کرده است و در آموزه‌های قرآنی هم همین ارزش‌ها پایدار و پدیدار است. این‌ها محور‌هایی بوده که در راستای منافع ملی و آنچه تشخیص می‌دادند برای ایجاد تحول در ایران لازم است، مورد توجه قرار می‌دادند.
دیدارنیوز: یعنی می‌فرمایید نهضت آزادی از عرصه بین‌المللی آن دوره تأثیر نپذیرفته است؟
توسلی: نمی‌خواهم بگویم تأثیر نپذیرفته بودند. آن‌ها به جای اینکه از مکتب‌ها تأثیر بپذیرند، از ارزش‌های آن‌ها که همان ارزش‌های فطری انسانی است که در آموزه‌های قرآنی هم آمده متأثر بودند. همه انسان‌ها در فطرت خود دوست دارند آزاد باشند. همه می‌خواهند بر سرنوشت خود حاکم باشند. همه برای اینکه این ارزش‌ها را داشته باشند باید حقوق شهروندی داشته باشند. این‌ها یک ارزش‌هایی است که هم در آموزه‌های قرآنی و معارف دینی ما هست که متأسفانه به خاطر خرافات هزار ساله، جامعه ما از آن فاصله گرفته و شهروندان را به عنوان رعیت تلقی کردند. در تحولات کشور‌های اروپایی آن‌ها بازگشت به معارف دینی داشتند. به هر حال مسیحیت هم معارف دینی داشته و هم عقلانیت بشری و به همین ارزش‌های فطری انسانی رسیده‌اند. مهندس بازرگان هم همین جوهر تمدن غرب را گرفته و در آثار خودشان و برنامه‌های خودشان مورد توجه قرار دادند.
ادامه دارد...