نقد و بررسی مهم‌ترین آثار در جریان شناسی چپ ایران

دیدارنیوز ـ حمید احمدی*: گروه‌های چپ از آغاز پیدایی، تاریخ پر فراز و فرودی را طی کرده است. از مشی تندروانه تا ساختار و قالب حزبی در پارلمان و گروه‌ها و گرایش‌های قومی ـ ملی، گاه به عنوان جریانی رادیکال و تندرو و با مشی مبارزاتی مسلحانه چریکی با نظام حاکم و گاه به صورت اپوزیسیون قانونی و حتی دارای تعامل جانبدارانه از نظام حاکم، عمل کرده است. این گوناگونی روش‌ها متأثر از شرایط اجتماعی داخلی و خارجی و خاستگاه طبقاتی کوشندگان در این جریان بوده و به تناسب آن، ایدئولوژی‌های اتخاذ شده، سبب شد تا از جریان چپ، شعبه‌ها و نحله‌ها و مسلک‌های متفاوت و حتی متعارضی شکل بگیرد. مضافا آنکه در داخل این شعبه‌بندی و اختلافات مرامی و مسلکی، جناح‌بندی‌های گوناگون نیز رخ دهد.

 

۱. تاریخ جنبش کمونیستی در ایران
یکی از آثار معروف تاریخ جریان چپ در ایران که از ویژگی‌های ممتازی نیز برخوردار است، کتاب تاریخ جنبش کمونیستی در ایران اثر مرحوم پرفسور سپهر ذبیح است. این اثر به زبان انگلیسی نگاشته شده و توسط محمد رفیعی مهرآبادی همراه با تعلیقه‌هایی به فارسی ترجمه شد. موضوع کتاب از زمان قیام مشروطه تا اواخر رژیم محمدرضا پهلوی است. به همین جهت دوران وسیعی از تاریخ جریان چپ در ایران را در بر می‌گیرد. استفاده و بهره‌گیری نویسنده از آثار نویسندگان روسی بر غنای آن افزوده است.

نویسنده دارای یک بینش ملی گرایانه آمریکایی در تحلیل رویداد‌های ایران می‌باشد. بینشی که مبنای تحلیل و تفسیر او قرار گرفته، بر تمایلات ناسیونالیستی مبتنی است. از این رو نویسنده اغلب به بزرگ نمایی جنبش کمونیستی در ایران می‌پردازد، از این‌رو نویسنده تلاش دارد نقش حزب توده در کودتای ۲۸ مرداد را بسیار برجسته کرده و در مقابل سعی می‌کند از دخالت آمریکا و نقش آن کشور در کودتا بکاهد.

نویسنده معتقد است که جریان اسلام‌گرا توان رویارویی با جریان چپ را ندارد، همچنین پیش‌بینی می‌کند که عمده‌ترین خطر برای رژیم پهلوی جنبش کمونیستی است و این نگرش برگرفته از ارزیابی مقامات امنیتی آمریکا از جامعه ایران بوده است.

۲. شورشیان آرمان خواه
از آثار مطرح دیگر درباره تاریخ گروه‌های چپ در ایران، کتاب شورشیان آرمان خواه (ناکامی چپ در ایران) تألیف مازیار بهروز، ایرانی مقیم آمریکا و از اعضای سابق حزب توده و رئیس پارلمان علوم سیاسی دانشگاه برکلی می‌باشد. این کتاب که بر اساس پایان‌نامه مازیار بهروز برای دانشگاه کالیفرنیا در لوس‌آنجلس شکل گرفته است، گزارش فشرده و مستند از تاریخ جنبش چپ مارکسیستی را در ایران از ۱۳۲۰ تا ۱۳۶۲ ـ که آخرین سازمان‌های مارکسیستی فرو پاشید ـ را در بر می‌گیرد.

این اثر به دلایل زیر از سایر آثار تألیف شده در این عرصه که به فارسی در آمده متمایز می‌گردد:

الف: کتاب‌های پیشین تنها به بخشی از تاریخ جریان پرداخته‌اند، اما این اثر نسبت به آن‌ها کامل‌تر است، چون کتاب حاضر جریان چپ را تا سرانجام نهایی، پی‌گیری و بدین ترتیب تصویر کامل‌تری ارائه کرده است. گرچه او بر دوره تاریخی پس از کودتای ۲۸ مرداد تا فروپاشی کامل چپ در نیمه اول دهه ۶۰ تأکید دارد، ولی این دوره در سایر کتاب‌های تاریخی بسیار کم و نادر است.

ب: در این پژوهش مؤلف نه تنها به بازیگران اصلی صحنه ـ احزاب و سازمان‌های عمده ـ بلکه به بازیگران فرعی و حاشیه‌ای ـ گروه‌ها و هسته‌های کوچک مارکسیستی ـ اعم از داخل و خارج از کشور نیز پرداخته است.

البته کتاب اشکالاتی نیز دارد از جمله:

الف: نویسنده در تحلیل‌های خود در مورد علل ناکامی چپ، تنها استالینیسم را مورد انتقاد قرار داده، اما به نقد مارکسیسم به طور کلی نپرداخته است.

ب: ارائه دیدگاه‌های متناقض از کاستی‌های دیگر کتاب است. نویسنده از یک‌سو مبارزه مسلحانه چریکی را نتیجه سال‌ها ارزیابی و تجربه در صحنه سیاسی کشور می‌داند و از سوی دیگر معتقد است سرکوب شدید و بسته شدن تمام راه‌های مبارزه سیاسی غیر خشونت‌آمیز، راه را برای قهرمان‌گری رمانتیک و توجیه خشونت گشود.

اما دلبستگی نویسنده به مبارزات مسلحانه فداییان باعث شده به این نکته اساسی توجه کافی نداشته باشد که شرایط جامعه ایران برای فعالیت‌های پارتیزانی مناسب نبود. ساخت طبقاتی ایران مانند کوبا، چین یا ویتنام نبود که اکثریت جمعیت را روستاییان تشکیل می‌دادند و به علل فرهنگی و سیاسی، برای مبارزه انقلابی آمادگی داشتند و امکان بسیج آنان برای مبارزه مسلحانه پاتیزانی علیه حکومت مرکزی و اشغالگری وجود داشت.

ج: نویسنده در تحلیل ناکامی چپ از چهارچوب روش شناسی مارکسیستی فراتر نرفته، به نقش بسیار مهم فرهنگ سنتی و دینی جامعه ایران و روان شناسی توده مردم بی توجه مانده است. او گرچه به ناتوانی چپ در درک و سازگاری با پویه‌های درونی جامعه ایران از جمله ماهیت جمهوری اسلامی اشاره کرده، اما آن را نشکافته و مشخص نساخته که این رو در رویی از کجا نشأت گرفته است. بر همین اساس، نویسنده با رو در رویی مسلحانه این گروه‌ها با حاکمیت بر آمده از یک انقلاب مردمی و مورد پشتیبانی اکثریت قاطع مردم ایران، با لحن تأیید آمیز برخورد کرده تا آنجا که حتی ترور‌های تمام عیار را از سال ۱۳۶۰ به بعد «جنگ چریکی شهری» نامیده است.

۳. تاریخ سی ساله ایران
از دیگر آثار تألیفی چپ در مورد تاریخ جریان چپ در ایران می‌توان از کتاب تاریخ سی ساله ایران اثر بیژن جزنی از عناصر نظریه پرداز مبارزات چریکی چپ در ایران نام برد. جزنی که از دانش آموختگان مقطع دکترای فلسفه دانشگاه تهران بود، با ذهنی انتزاعی، به تجزیه و تحلیل شرایط سیاسی و اجتماعی ایران بعد از سقوط رضا پهلوی و نقش گروه‌ها و احزاب چپ همانند حزب توده می‌پردازد.

این اثر علاوه بر آنکه به بررسی پیدایی و فروپاشی گروه‌ها و جمعیت‌ها و فرود و فراز‌های آنان می‌پردازد، به مواضع، کارکرد‌ها و رهبران و جناح‌بندی‌های داخلی آنان به‌طور مبسوط پرداخته است.

این اثر به دلیل آنکه همه ادوار و گروه‌ها و طیف‌های چپ اعم از احزاب، جمعیت‌ها، محفل‌ها و هسته‌ها و جناح‌بندی داخلی آن‌ها را از پیدایی تا فروپاشی مورد بررسی قرار می‌دهد، نسبت به آثار تألیفی از جامعیت قابل قبولی برخوردار است.

در این پژوهش علاوه بر واکاوی حوادث تاریخی، به مبانی و زیر ساخت‌های معرفتی تحول و تطور تاریخی حیات سیاسی گروه‌های چپ نیز به شکلی مستند اشاره شده است.