دیدارنیوز ـ رضا قنبری*: سالی که نکوست از اول ژانویه اش پیداست. ارمنستان در نخستین روز سال ۲۰۲۲ تحریم کالا‌های ساخت ترکیه را لغو کرد. خبری خوش برای بازرگانان و مهم برای سیاستمداران که آغاز فصلی تازه در روابط ترکیه و ارمنستان را نوید می‌دهد. نخست وزیر ارمنستان دلیل این چرخش ۱۸۰ درجه‌ای را کاهش عوارض تورم بر مردم کشورش دانسته و مولود چاووش اوغلو از آمادگی ترکیه برای بازسازی همه جانبه روابط دو طرف استقبال کرده است. ظاهرا، وقت گرفتن عکسهای یادگاری در قفقاز فرا رسیده است.
فایل صوتی این یادداشت را بشنوید
روابط ترکیه و ارمنستان در سه قرن اخیر چنان با تنش‌های مذهبی، قومی و مرزی در هم آمیخته که بسیاری از سیاستمداران از نزدیکی به آن پرهیز کرده اند. روابطی که از قرن ۱۸ میلادی و حمایت روسیه تزاری از ارمنی‌های ساکن استانبول تیره شد و شکست‌های پی در پی امپراتوری عثمانی از روسیه طی آن سال‌ها، ارامنه را در نگاه مردم به عامل دشمن مبدل کرد. هر چند در موسوم مشروطه‌ی عثمانی، اصلاح طلبان با حمایت اروپا، قوانین کشور را به نفع اقلیت‌های مذهبی و قومی تا حدی تغییر و تشکیل مجلس "مبعوثان" به ارامنه در قدرت رسمی سهم داد. اما موج ملی گرایی قرن ۱۹ آتش اختلافات را پر دامنه و جنگ جهانی اول به جدایی تاریخی دو ملت انجامید. ترکان جوان که در اتحاد با آلمان در برابر متفقین شکست‌های سنگینی متحمل شده بودند پس اتحاد ارامنه شمال شرق آناتولی با روسیه در اقدامی تلافی جویانه با کوچ اجباری ساکنان آن منطقه به جنوب غرب یکی از بزرگترین فجایع انسانی قرن بیستم را رقم زدند. اتفاقی که از سوی ارمنستان یک نسل کشی از پیش برنامه‌ریزی شده برای از بین بردن اقلیت‌های محسوب می‌شود و ترکیه آن را تراژدی جنگ جهانی اول میخواند.
با برآمدن جمهوری ترکیه و قدرت گرفتن نظامیان در سیاست روابط دو ملت بدتر هم شد. ملی گرایی، پوپولیسم و وطن پرستی به عنوان پایه‌های جمهوری تازه، واگرایی با اقلیت‌ها را در کشور بیشتر کرد و از سوی دیگر گروه‌های راست افراطی هم در ارمنستان هم با فشار بر جریان‌های میانه از هرگونه گفتگو جلوگیری می‌کردند. فروپاشی شوروی در ابتدای دهه ۹۰ میلادی امید‌ها به باز شدن گره فروبسته را بیشتر کرد. تورگت اوزال ریس جمهور وقت ترکیه به امید حل اختلافات از اولین مقام‌های سیاسی جهان بود که استقلال ارمنستان را به رسمیت شناخت. اما اشغال قره باغ توسط ارمنستان همه رشته‌ها را دوباره پنبه کرد. ترکیه در حمایت از آذربایجان تمام راه‌های زمینی و هوایی ارمنستان را مسدود و مبادلات ترانزیتی را متوقف کرد و این سیاست حدود یک دهه ادامه دامه یافت. با ورود اسلامگرایان میانه رو به قدرت، اما اوضاع متفاوت شد. احمد داود اوغلو و علی باباجان به عنوان سکان داران سیاست خارجه ترکیه با استراتژی "تنش صفر با همسایگان" خطوط هوایی دو کشور را در سال ۲۰۰۸ بازگشایی کردند و عبدالله گل در ایروان، تماشاگر ویژه بازی فوتبال ترکیه و ارمنستان بود. غافل از اینکه بهبود روابط دو کشور مخالفان قدرتمندی دارد. حزب جمهوری خلق و احزاب ملی گرا در مجلس ترکیه هرگونه رابطه با ارمنستان را محدود به ترک قره باغ توسط آنان کردند همانطورکه گروه‌های ناسیونالیست ارمنی با تظاهرات خیابانی دولت را برای ارتباط با ترک‌ها تحت فشار گذاشتند. از سوی دیگر مردم آذربایجان با جمع آوری پرچم‌های ترکیه از سطح شهر باکو به سیاستمداران ترک لقب " خائن" دادند. سطح تنش بالاتر از انتظار‌ها بود. اردوغان با حضور در مجلس باکو اعلام کرد که تا زمان پایان اشغال قره باغ، روابط با ارمنستان عادی نخواهد شد و دادگاه قانون اساسی ارمنستان عادی‌سازی روابط با ترکیه را منوط به پذیرش وقایع ۱۹۱۵ به عنوان نسل کشی کرد. روابط سیاسی دو کشور که با میانجی گری سوئیس در حال بهبود بود، دوباره به نقطه صفر بازگشت.
جنگ ۲۰۲۰ قره باغ معادلات منطقه را تغییر داد. خروج ارمنستان از منطقه مورد اختلاف یکی از موانع مهم ترکیه برای عادی سازی مناسبات را هموار کرد. اروپا و آمریکا هم که از نزدیکی بیش از اندازه ارمنستان به ایران و روسیه بیمناک هستند به ترکیه برای عادی سازی روابط فشار آورده و یکی از محور‌های مهم دیدار بایدن _اردوغان در نشست روم بهبود روابط با ارمنستان بود. چه آنکه یکی از دلایل مهم سکوت کاخ سفید در مورد لشکرکشی‌های اردوغان در قفقاز کاهش وزن روسیه در منطقه است و البته برگزاری دور اول مذاکرات ترکیه-ارمنستان در مسکو از عزم پوتین برای باقی ماندن در زمین بازی خبر می‌دهد. از سوی دیگر سو پاشینیان پس از پیروزی در انتخابات ۲۰۲۱ به دنبال تنش زدایی در سیاست خارجه است و در همین راستا با لغو تحریم ورود کالا‌های ساخت ترکیه، بدنبال بازگشایی راه‌های زمینی-ریلی با این کشور در مذاکرات ۱۴ ژانویه است. روندی که شاید این استخوان را از لای زخم قفقاز بیرون کشیده و این رابطه پر از خاطره‌های تلخ را شیرین کند.
*روزنامه‌نگار و کارشناس مسائل ترکیه
پر انرژی و عالي
خدا قوت