هفته قبل خبر خودکشی دانشجوی پسادکترای فیزیک دانشگاه فردوسی مشهد منتشر شد و پیش از آن نیز اردیبهشت سال جاری خبر خودکشی چهار دانشجوی دستیاری پزشکی، جامعه و فضای علمی کشور را با بهت و اندوه فراوان مواجه کرد.
دیدارنیوز ـ انتشار این اخبار تأثربرانگیز که جامعه نخبه و سرمایه‌های آینده کشور را در بر می‌گرفت، موجب شد که زنگ خطری در این زمینه به صدا در آید و بار دیگر بررسی چرایی رخداد این گونه حوادث مورد بررسی و موشکافی کارشناسان امر قرار گیرد.
خبرگزاری دانشجویان ایران بر اساس رسالت خبری خود، ضمن بررسی ابعاد این موضوع، سختی‌ها و مشکلات جامعه دانشجویی به ویژه دانشجویان تحصیلات تکمیلی، و بررسی چرایی رخداد این گونه حوادث در بین اقشار تحصیلکرده جامعه، به سراغ کارشناسان و مسئولان دانشگاه که علاوه بر سمت‌های اجرایی، در دانشگاه نیز مشغول تدریس بوده و با دانشجویان درارتباط هستند، رفت و در این زمینه در گزارشی به مشکلات دانشجویان تحصیلات تکمیلی و علل وقوع چنین حوادثی و هچنین راهکار‌هایی برای عدم تکرار اینگونه حوادث جبران ناپذیر پرداخت. در بخش اول گزارش ایسنا، دکتر علی اصغر اصغر نژاد فرید با بیان این که «دانشجویان در دوران تحصیلات تکمیلی درگیر کمال‌گرایی هستند» افزود: استاندارد‌های سخت‌گیرانه و خودملامت کردن بسیار زیادی در بین دانشجویان دیده می‌شود. دانشجویان ممکن است در طول دوره تحصیلشان بخواهند نسبت به بقیه برتری داشته باشند و هنگامی که با نشانه‌هایی خلاف آن چه می‌خواهند روبرو می‌شوند، احساس بی‌ارزشی پیدا می‌کنند. وقتی که فرد همه زندگی خود را بر روی درس سرمایه‌گذاری می‌کند، احساس رضایتی که توقع دارد ممکن است کسب نکند. انسان به جزایر امنی همچون "دعا"، "سرگرمی"، "تفریح" و "ورزش" نیاز دارد.
همه این جوانانِ از دست‌رفته، سرمایه‌های ارزشمندی برای کشور بودند که برای حفظِ وجود نازنین آنها و بهره‌مندی از توان و ظرفیت علمی آنها، نباید از هیچ کوشش و تلاشی دریغ می‌شد. چه فشار‌ها و مشکلاتی (تحصیلی، کاری، معیشیتی) باعث شده است تا این جوانان عزیز کشور، اقدام به خودکشی کنند؟ چه راهکار‌هایی برای شناسایی افرادی در معرض خطر وجود دارند؟ اهمیت مداخلات روانشناسی چقدر ضرورت داشته و این موضوع در دانشگاه‌ها و مراکز علمی کشور تا چه میزان جدی گرفته می‌شود؟ بنابراین با هدف بررسی ابعاد مختلف این موضوع با دکتر سید کاظم ملکوتی، روانپزشک، استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران و عضو جمعیت علمی پیشگیری از خودکشی ایران و دکتر مریم معصومی، روانپزشک و دبیر کمیته پیشگیری از خودکشی گفتگو کردیم.
دکتر سید کاظم ملکوتی در گفتگو با ایسنا، ضمن اشاره به موضوع مشاوره‌های خودکشی گفت: یکی از موضوعات مهم در انجام مشاوره خودکشی، ارزیابی شدت، فکر و قصد خودکشی فرد در هر جلسه است. عنوان می‌شود که این ارزیابی‌ها حتماً در چند جلسه نخست انجام شود، زیرا این احتمال وجود دارد که وضعیت بیمار در هر جلسه متغیر باشد. اگر شدت، فکر و قصد خودکشی از شدت بالایی برخوردار نبود، می‌توان این جلسه‌های مشاوره را به صورت مستمر ادامه داد؛ بنابراین ارزیابی شدت خودکشی موضوع بسیار جدی است و اگر همکار روانشناس یا روانپزشک نسبت به این موضوع شک کند، باید این ملاحظات را در نظر بگیرد.
دکتر ملکوتی خاطر نشان کرد: در این بین، همراه داشتن خانواده یا مددکار بسیار اهمیت دارد. در موضوع خودکشی دانشجوی پسادکترای دانشگاه فردوسی مشهد، این دانشجو در خوابگاه بوده و خانواده همراه وی نبودند، در نتیجه به مراقبت بیشتری نیاز بود. اگرچه (به گفته مسئولین دانشگاه) مرکز مشاوره دانشگاه به خطر خودکشی شک کرده و وی را نزد روانپزشک در بیمارستان فرستاده بود؛ اما همواره تأکید می‌شود که این مراقبت‌ها انجام شود و اگر روانشناس یا روانپزشک به موضوعی شک کرد، فرد باید حتماً بستری شود.
عضو جمعیت علمی پیشگیری از خودکشی ایران افزود: عوامل خطر (risk factor) خودکشی در کشور‌های غربی، ۸۵ تا ۹۰ درصد مربوط به اعصاب و روان یعنی افسردگی و ناامیدی هستند و در کشور‌های شرقی از جمله ایران، ۶۰ تا ۸۰ درصد عوامل روانی- اجتماعی (psychosocial)، خانوادگی و فرهنگی هستند. عوامل خطر اصلی در ایران به صورت کلی، ناامیدی و افسردگی است که حدود ۶ برابر، خطر خودکشی را افزایش می‌دهد؛ در کنار آن، سابقه اقدام به خودکشی حدود ۹ برابر، مصرف الکل ۳ برابر، سیگار ۲ برابر و بیکاری حدود ۶ برابر خطر خودکشی را افزایش می‌دهند؛ بنابراین می‌توان گفت، مجموعه‌ای از عوامل اجتماعی، اقتصادی، خانوادگی، روانی در کنار هم، فرد را مستعد خودکشی می‌کنند.
استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران تأکید کرد: در کنار این موارد، عوامل محافظت‌کننده‌ای نیز باید وجود داشته باشند. خودکشی قابل پیشگیری است و این موضوع در تحقیقات دنیا و ایران نشان داده شده است؛ بنابراین در کنار توجه به عوامل خطر، عوامل محافظت‌کننده را نیز باید به شکل جدی‌تر مورد توجه قرار دهیم. اَنگ یا استیگما (stigma)، خجالت کشیدن، ننگ‌بودن افسردگی و فکرِ خودکشی داشتن، در بین پزشکان و سایر اقشار تحصیلکرده بالاتر است و فرد از بیان این مشکل، هراس دارد. در عین حال، تلاش برای کسب موقعیت اجتماعی بالاتر در بین اقشار تحصیلکرده شدیدتر از سایر اقشار جامعه است و، چون رقابت بالا است، اَنگ یا استیگما بیشتر می‌شود و در این شرایط، میزان کمک‌خواهی کاهش پیدا می‌کند. به همین دلیل، بحث عوامل محافظت‌کننده برای اقشار تحصیلکرده باید جدی‌تر گرفته شود.
دکتر ملکوتی با اشاره به مشکلات مختلف اقشار تحصیلکرده جامعه گفت: در موضوع خودکشی دستیاران پزشکی و دانشجوی پسادکتری دانشگاه فردوسی مشهد باید به این نکته توجه کرد که این افراد انتظاراتی دارند که برآورده نشده و به بن‌بست رسیده‌اند. بن‌بست یعنی ناامیدی، ناامیدی یعنی افسردگی و افسردگی خطر خودکشی را به شدت افزایش می‌دهد. به عنوان مثال، دانشجوی پسادکترا همزمان با تحصیل باید چند مقاله ارائه کند و فعالیت پژوهشی انجام دهد که از این جهت ایرادی وجود ندارد و رویه در تمام دنیا به همین شکل است؛ اما در بحث حقوق، حقوق یک دانشجوی پسادکترا کفاف زندگی را نمی‌دهد. در عین حال، نرخ بیکاری در بین اقشار تحصیلکرده بالاتر است.
وی افزود: فشار کاری و تحصیلی، بیکاری، حقوق کم و موارد دیگر از جمله عواملی هستند که فرد را به سمت افسردگی، ناامیدی، بی‌کسی هدایت می‌کنند و در این بین، عوامل ژنتیکی نیز نقش دارند. در این شرایط، مغز در حالت خلسه‌ای قرار می‌گیرد که امکان تصمیم‌گیری مانند شرایط عادی از بین می‌رود و فرد دست به اقدامی می‌زند که بعد از بهبود، از انجام آن پشیمان می‌شود. یعنی در لحظه‌ای که فرد نیاز به کمک، حمایت، تنها نبودن و درمان دارد، مغز از کار افتاده و اگر این حمایت‌ها وجود نداشته باشد، فرد، فرقی نمی‌کند که کارگر، خانه‌دار، دانشجو، پزشک، متخصص باشد، اقدام به خودکشی می‌کند.
عضو جمعیت علمی پیشگیری از خودکشی ایران خاطر نشان کرد: بنابراین عوامل خطر به صورت عمومی وجود دارند، ولی این عوامل در بین اقشار تحصیلکرده تاحدودی از شدت بیشتری برخوردار است و شرایط برای آنها سخت‌تر می‌شود که باید به این مسائل توجه جدی‌تری شود. خودکشی یکی از آسیب‌های اجتماعی است که شرایط اقتصادی و اجتماعی به شدت روی آن مؤثر است. به عنوان مثال، زمانی که شاخص توسعه انسانی (human development index) پایین‌تر است، میزان خودکشی افزایش پیدا می‌کند.
دکتر مریم معصومی، دبیر کمیته پیشگیری از خودکشی نیز با اشاره به لزوم مراجعه به موقع به مراکز مشاوره و روانشناسی گفت: این مراکز در کشور کم نیستند و معتقدم مراجعه به این مراکز کم است؛ یعنی همان بحث اَنگ یا استیگما باعث می‌شود که فرد از مراجعه به مراکز مشاوره و روانشناسی خودداری کند. توزیع متخصص در شهر‌ها و استان‌های مختلف کشور به درستی انجام شده است، اما مشکل اینجاست که ارجاع به درستی صورت نمی‌گیرد و احتمالاً در موضوع خودکشی دانشجوی پسادکترا دانشگاه فردوسی مشهد، این روند به درستی صورت نگرفته است.
دبیر کمیته پیشگیری از خودکشی تأکید کرد: بنابراین مراکز مشاوره در دانشگاه‌ها باید بتوانند دانشجویانی که دچار مشکل هستند را شناسایی و به سرعت به این مراکز تخصصی معرفی کنند و ارجاع دهند. از سوی دیگر، افراد با این سطح تحصیلات، انتظاراتی دارند که برآورده نشده است و طبیعتاً با توجه به شرایط اقتصادی و اوضاع بیکاری در بین اقشار تحصیلکرده، خطر خودکشی افزایش پیدا می‌کند.
دکتر ملکوتی نیز با اشاره به لزوم فعالیت مراکز مشاوره در دانشگاه‌ها گفت: فکر می‌کنم در تمام دانشگاه‌های کشور این مراکز مشاوره وجود دارند. زمانی که چند هزار دانشجو در دانشگاه حضور دارند، دانشگاه وظیفه دارد این خدمات را به دانشجویان ارائه کند. موضوع دیگر در محیط‌های دانشگاهی، رابطه میان استاد و دانشجو است که معتقدم درحال حاضر مقداری مخدوش شده است. از استاد انتظار داریم مثل یک مربی (coach) رفتار کند و برای دانشجویان در مباحث درسی، اخلاقی و رفتاری، الگو باشد. این رابطه حرفه‌ای میان استاد و دانشجو اکنون خدشه‌دار شده است و در برخی از دانشگاه‌ها شاهد رفتار‌های امری و دستوری، نگاه از بالا به پایین هستیم که استرس ویژه‌ای به دانشجویان وارد می‌کند. توجه این موضوعات به هیچ عنوان نفی‌کننده رعایت نظم و قانون در محیط دانشگاه نیست، اما این شکل رفتار و نگاه از بالا به پایین می‌تواند تأثیرات سوء به همراه داشته باشد. این موضوعات، اهمیت وجود و فعالیت مراکز مشاوره و روانشناسی در دانشگاه‌ها را به خوبی نشان می‌دهد.
استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران خاطر نشان کرد: درحال حاضر برنامه‌ای تحت عنوان "برنامه بتا" توسط (دفتر مشاوره و سلامت) وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای پیشگیری از خودکشی درحال اجراست و گروه‌های دانشجویی به صورت داوطلبانه عضو این برنامه بوده و آن را در سطح دانشگاه‌ها پیاده می‌کنند. در برخی دانشگاه‌ها نیز کارگاه‌های رفتار حرفه‌ای میان پزشک و بیمار یا استاد و دانشجو برگزار می‌شود تا بتوانیم سطح استرس دانشجویان را کاهش دهیم.
عضو جمعیت علمی پیشگیری از خودکشی ایران با اشاره به فعالیت مراکز بهداشتی در شهر‌های مختلف کشور افزود: در شهر‌های بزرگی مانند تهران، مشهد و اصفهان در زمینه فعالیت مراکز بهداشتی، ضعف‌هایی وجود دارد؛ اما این مراکز در شهر‌های کوچک به خوبی فعال هستند و حتی در برخی از این مراکز، خدمات جامع بهداشت روان و مشاوره‌های رایگان افسردگی و پیشگیری از خودکشی ارائه می‌شود. اما مردم چندان از این خدمات استفاده نمی‌کنند. در آخرین مطالعه‌ای که حدود ۱۰ سال قبل انجام شد، اگر تنها ۲۵ درصد مردم ناراحتی اعصاب و روان داشته باشند، بالغ بر ۶۰ درصد آنها از خدمات موجود در این حوزه استفاده نمی‌کنند.
دکتر ملکوتی تأکید کرد: در این زمینه نیازمند آموزش هستیم تا عموم مردم در صورت بروز مشکل، به این مراکز مراجعه کنند. در حوزه پیشگیری از خودکشی، یکی از خدمات مهم، پیگیری وضیعت بیمار است و به ندرت این خدمت در مراکز بهداشتی وجود دارد. یکی از رویکرد‌های سازمان بهداشت جهانی (WHO) پیگیری وضعیت بیماری است که اقدام به خودکشی کرده است، زیرا اقدام مجدد، خطر مرگ را متأسفانه تا ۹ برابر افزایش می‌دهد و با پیگیری مستمر وضعیت بیمار، می‌توانیم از اقدام مجدد جلوگیری کرده و جان فرد را نجات دهیم.
دکتر ملکوتی در خصوص بحث غربالگری سلامت روان گفت: وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، سامانه‌ای برای غربالگری سالیانه سلامت روان دانشجویان دارد که گزارش‌های خوبی نیز تاکنون ارائه شده است. درصورت رعایت اصل محرمانگی اطلاعات و همچنین ارائه خدمات پس از انجام غربالگری، این اقدام بسیار مطلوب و قابل تقدیر است. دانشگاه‌ها نباید تنها به بحث غربالگری بسنده کنند، بلکه ارائه خدمات پس از غربالگری و طرح‌های حمایتی از دانشجویان باید جدی گرفته شود.
استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران تأکید کرد: در غربالگری، بحث این نیست که خطر موجود را به صفر برسانیم، بلکه تا هر میزان ممکن، این خطر را کاهش دهیم. البته غربالگری سلامت روان تنها برای شناسایی خطر خودکشی انجام نمی‌شود، زیرا همه افراد چنین قصدی ندارند. بحث‌های دیگری مانند اضطراب، افسردگی، تنش، اختلال خواب هم وجود دارد که با انجام غربالگری سلامت روان دانشجویان می‌توانیم به آنها کمک کنیم تا زندگی بهتری داشته و دوره تحصیل در دانشگاه را با موفقیت سپری کنند.
دکتر معصومی نیز در زمینه بحث غربالگری سلامت روان، تصریح کرد: درحال حاضر در برخی رشته‌های تخصصی مانند جراحی یا روانپزشکی، غربالگری اولیه سلامت روان برای ورود به این رشته‌ها انجام می‌شود.
همچنین دکتر ملکوتی در ادامه با اشاره به بحث خودکشی در دوران همه‌گیری بیماری کووید ۱۹ گفت: در دوران کرونا، آمار خودکشی در تمام دنیا و ایران افزایش پیدا نکرد؛ اما در این زمینه نباید ساده‌انگاری کرد و احتمالاً در شرایط استمرار کرونا یا در دوران پساکرونا به دلیل بدتر شدن شرایط اقتصادی، افزایش فشار‌ها و درگیری‌های خانوادگی، همچنین ناتوانی در تزریق واکسن به درصد بالایی از جامعه، باید شاهد افزایش آمار خودکشی باشیم.
دکتر ملکوتی، عضو جمعیت علمی پیشگیری از خودکشی ایران با اشاره به ایام برگزاری کنکور سراسری گفت: به خانواده‌ها توصیه می‌کنیم از چشم و هم‌چشمی خودداری کرده و به خاطر آرزو‌های دست‌نیافته خود، فرزندان خود را تحت فشار قرار نداده و آنها را مجبور به تحصیل در رشته یا دانشگاه خاصی نکنند. داوطلبان کنکور هم به شرایط و فشار‌هایی که به دستیاران پزشکی و دانشجویان وارد شده و منجر به خودکشی آنها شده است، بیشتر فکر کنند و به این موضوع دقت داشته باشند، اینطور نیست که اگر کسی پزشک و مهندس نشود، در زندگی موفق نخواهد بود! اگر رشته یا دانشگاه درجه یک قبول نشدند، درجه دو، سه ... را بپذیرند و بدانند موفقیت و شادی در زندگی فقط مربوط به قبولی در رشته و دانشگاه خاص نیست.
دکتر معصومی، دبیر کمیته پیشگیری از خودکشی نیز تأکید کرد: خانواده‌ها، مسائلی را ارزش و ضدارزش می‌کنند که می‌تواند استرس و نگرانی برای دانش‌آموز ایجاد کند و مدام به این مسأله فکر کند که آیا طبق ارزش یا ضدارزش مورد نظر خانواده پیش می‌رود یا نه. خانواده‌ها در دامن زدن یا حتی تشدید استرس و اضطراب فرزندان و حتی موفق نشدن آنها در کنکور نقش مهمی دارند.