نرخ رشد در جمعیت در ایران حالا یکی از بزر‌گ‌ترین دغدغه‌های کشور است. نرخی که رو به کاهش گذاشته و همین مساله آینده انسانی ایران را با خطراتی مواجه می‌کند.
دیدارنیوز ـ نتایج تحقیقات اخیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، حاکی از آن است که بحران جدی‌ای در پیش‌بینی‌ها و پژوهش‌های حوزه جمعیتی کشور دیده می‌شود. نتیجه اجرا نشدن قوانین و سیاست‌های جمعیتی به اتفاقی عجیب یعنی نزول نرخ رشد کشور به کمتر از یک درصد آن هم برای اولین بار در تاریخ ایران منجر شده است.
کشور از سال ۹۴ تاکنون با کاهش نرخ موالید، بحران کاهش جمعیت و کاهش جمعیت جوان کشور روبه‌رو شده است. در کنار این موارد شاخص نرخ رشد کشور که یکی از مهم‌ترین مولفه‌های جمعیتی به شمار می‌رود در دهه ۹۰ روندی نزولی در پیش گرفته است. نرخ رشد جمعیت سال ۱۳۹۰ معادل ۱.۲۹ درصد بود و سال ۱۳۹۵ به ۱.۲۴ درصد رسید تا اینکه در سال ۹۸ این رقم برخلاف تمامی پیش‌بینی‌های پژوهشی به کمتر از یک درصد تقلیل یافت تا جدی بودن بحران کاهش جمعیت را بار دیگر به همه گوشزد کند.
بر اساس پژوهش‌ها، پیش‌بینی می‌شد که شمار موالید سال ۹۸ رقم یک میلیون و ۲۰۵ هزار نفر باشد، اما دلایل متعدد معادلات را به هم ریخت و این رقم به یک میلیون و ۱۹۶ هزار نفر نزول پیدا کرد. با ادامه روند کنونی و در صورت عدم اجرای قوانین جمعیتی، قوانین مربوط به کمک باروری زوجین و عدم اجرای سیاست‌های کلی جمعیت چندین دهه آینده برای ایران بحران‌ساز خواهد بود.
از سویی شیوع ویروس کرونا هم بر وخامت اوضاع افزود. تابستان امسال بود که مسئولان زیادی نسبت به این موضوع هشدار دادند. محمدجواد محمودی، رئیس کمیته مطالعات و پایش سیاست‌های جمعیتی ستاد فرهنگ شورای عالی انقلاب فرهنگی، در مورد خطر کاهش بیشتر نرخ موالید به واسطه شیوع کرونا اظهار کرد: «پیش‌بینی ما این است که شیوع کرونا در کاهش رشد جمعیت تاثیرگذار است و فرزندآوری را تقلیل می‌دهد؛ حتی ممکن است خانواده‌ها و به خصوص مادران از ترس شرایط کرونایی از فرزندآوری اجتناب کنند و از ترس اقدام به سقط جنین کنند. قبل از شیوع کرونا بحث کاهش شدید نرخ رشد جمعیت در کشور مطرح بود، اما شیوع کرونا این مساله را تشدید کرده است.»
رئیس کمیته مطالعات و پایش سیاست‌های جمعیتی ستاد فرهنگ شورای عالی انقلاب فرهنگی خاطرنشان کرد: «در نتیجه اگر بخواهیم بر مولفه‌های موثر بر تحولات جمعیتی از جمله باروری، مرگ‌ومیر و مهاجرت به عنوان متغیر وابسته و عوامل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی به عنوان متغیر مستقل موثر بر کاهش رشد جمعیت تاثیر بگذاریم، باید یک سیاست جمعیتی مناسب برای مقابله با این وضعیت اختیار کنیم.»
جمعیت کشور در حال حاضر چالشی جدی برای مسئولان محسوب می‌شود. در همین راستا هم راهکار‌های زیادی ارائه می‌شود و به ویژه مجلس سراغ ایده‌های فراوانی رفته است. مشاور عالی وزیر بهداشت با اشاره به مهم‌ترین چالش‌های جمعیتی کشور و ارائه راهکار برای آن‌ها می‌گوید: «طی ۳۰ سال آینده ۳۰ درصد از جمعیت ایران پیر خواهند شد، بنابراین در حال حاضر باید برای افزایش نرخ باروری ایرانیان برنامه‌ریزی کنیم.»
دکتر محمد اسماعیل اکبری با اشاره به وضعیت جمعیتیِ کشور و رفتار باروری ایرانیان توضیح می‌دهد: «معمولاً وزارت بهداشت یا افرادی که مسئولیت تامین سلامت مردم را بر عهده دارند به دنبال رفع مشکلات مردم هستند. بر همین اساس به عنوان مثال وزارت بهداشت کسی را که سرطان دارد یا مبتلا به فشار خون است درمان می‌کند. حال از دیدگاه من به عنوان یک فرد قدیمی حوزه سلامت، مهم‌ترین مشکل مردم در حال حاضر وضعیت جمعیت در کشور است و هیچ مساله سلامتی در کشور نداریم که به حرمت و اهمیت مساله جمعیت باشد. همه دنیا هم به این موضوع توجه کرده‌اند و برایشان ارزشمند بوده و در این حوزه سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی کرده‌اند.»
او ادامه می‌دهد: «در عین حال باید توجه کرد که پدیده پیری جمعیت به ویژه در کشور‌های ثروتمند و غربی هم ظهور کرده است، اما اتفاق بدی که افتاده این است که در کشور ما سرعت رشد پیری دارد از همه جا جلو می‌زند، به طوری که در ۲۰ سال آینده ۲۰ درصد جمعیت‌مان پیر خواهند بود و در ۳۰ سال آینده ۳۰ درصد جمعیت ایران پیر می‌شوند؛ یعنی از هر سه فرد یک نفر پیر خواهد بود. حال فرد پیر قاعدتاً قدرت تولید ندارد و فرد دیگری باید خرجش را بدهد. افرادی که اکنون ۴۰ساله‌اند ۲۰ سال دیگر ۶۰ساله شده و به گروه پیر‌ها می‌پیوندند. اکنون در کشور ما به طور متوسط ۳۸ درصد افراد پیر شغل و ۶۰ درصدشان سواد دارند؛ بنابراین در گروه سالمندان ۴۰ درصد بی‌سوادند و ۶۰ درصد شغل ندارند پس این افراد روی دست جوانان کشور می‌مانند.»
نرخ‌های رشد جمعیت آمار و ارقامی است که این نگرانی‌ها را بیشتر می‌کند. حامد برکاتی رئیس مرکز سلامت جمعیت و خانواده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی می‌گوید: «امسال برای اولین بار در تاریخ ایران نرخ رشد جمعیت به زیر یک می‌رسد. شاخص TFR یا نرخ جایگزینی جمعیت در ایران نیز اکنون به زیر ۱.۷ رسیده و اگر به ۱.۵ برسد، گرفتار تله جمعیتی می‌شویم. در این وضعیت دیگر شاخص جمعیت نمی‌تواند ساماندهی شود.»
نرخ جایگزینی ۲.۱ درصد است؛ بدین معنا که هر زن ایرانی باید در سن باروری به طور متوسط ۲.۱ فرزند به دنیا بیاورد. مرکز آمار ایران بر اساس میزان نرخ جایگزینی‌های متفاوت چهار سناریو برای آینده جمعیتی ایران پیش‌بینی کرده است. به طوری که اگر نرخ جایگزینی بالاتر از نرخ جانشینی و ۲.۶ باشد، رشد جمعیت کشور در سال ۱۴۰۰ حدود ۱.۲۵ درصد خواهد بود و به تدریج تا سال ۱۴۳۰ به حدود ۷۹ صدم کاهش می‌یابد.».
اما نکته مهم در این زمینه مسئولیت سازمان‌ها و نهاد‌های مربوطه است. برکاتی درباره مسئولیت و وظیفه دستگاه‌های دیگر در حوزه جمعیت توضیح می‌دهد: «مثال بارز آن این است که اکنون بین تحصیل و اشتغال بانوان و فرزندآوری آنان تناقض به وجود آمده است. بسیاری از خانم‌ها علاقه دارند هم درس بخوانند و هم اشتغال داشته باشند. یکی از وظایف حاکمیت که قطعاً وظیفه وزارت بهداشت نیست و مجلس و قوه قضائیه می‌توانند کمک کنند این است که بین تحصیل، اشتغال و فرزندآوری بانوان تناقض نباشد. این امر قانون می‌خواهد که طول دوره تحصیل و فعالیت شغلی را به نحوی هماهنگ کنیم که زنان در سن باروری مناسب بتوانند فرزند به دنیا بیاورند.»
او افزود: «در شرایط کنونی زنان زمان مناسب باروری را از دست می‌دهند. با شرایط کنونی و طول دوره تحصیل و وضعیت اشتغال چه در بخش دولتی و چه خصوصی زنان زمان طلایی فرزندآوری را از دست می‌دهند و اگر حاکمیت این هماهنگی را برقرار نکند، بخش مهمی از خانواده‌ها فرصت فرزندآوری را از دست می‌دهند. البته حدود ۲۰ درصد بانوان شاغل هستند، اما اگر این گیر‌ها و تناقض‌ها برطرف نشود، به زودی سن اولین فرزندآوری در کشور به بالای ۳۰ سال می‌رسد.»