دیدارنیوز - علی‌مرتضی بیرنگ (رییس مرکز تعاملات بین المللی علم و فناوری و قائم مقام معاون علمی و فناوری رییس جمهور در امور بین‌الملل) درباره روند پیگیری بازگشت نخبگان به کشور و شرایط کاری درنظرگرفته شده برای آنها گفت: حدود چهار سال پیش بررسی‌ها و مطالعاتی را درباره اینکه کشورهای خارجی چطور از ظرفیت‌ها و متخصصان خارج از کشور خود استفاده می‌کنند، آغاز کردیم. همچنین همزمان یک نظرسنجی از ۴۵۰۰ نفر از متخصصان ایرانی که عمدتا در آمریکا و کانادا بودند، انجام شد، علاوه بر این رایزنی‌هایی با یک سری از متخصصان ایرانی خارج از کشور داشتیم و آسیب‌شناسی کردیم که مشکل اصلی در رابطه با موضوع بازگشت و اینکه چرا از ظرفیت متخصصان ما در خارج از کشور استفاده نمی‌شود، در کجاست؟ و در واقع پاسخ این بود، دانشجویانی که برای ادامه تحصیل به خارج از کشور می‌روند به قصد ترک وطن برای همیشه به آنجا نمی‌روند، اما مساله این است که مسیر رفت خیلی شفاف و هموار است، آنها می‌روند و تحصیلاتشان تمام می‌شود و متاسفانه بعد در دو راهی ماندن یا برگشت قرار می‌گیرند.
عواملی که مانع برگشت نخبگان به کشور می‌شود
وی ادامه داد: برای اینکه این افراد در همانجایی که تحصیل کرده‌اند، بمانند، پیشنهادات خوبی اعم از کاری و تحقیقاتی به آنها ارائه می‌شود، اما در مسیر برگشت‌شان ابهام زیادی وجود دارد. فرآیندهای طولانی برای تایید مدرک و جذب به عنوان هیئت علمی و سایر بوروکراسی‌های زمانبری که برایشان وجود دارد، موضوع سربازی، مسئله اشتغال و اینکه نمی‌دانند در حوزه تخصصی‌شان بعد از چند سال شرایط در کشور چگونه است یا حتی اصلا از کجا باید شروع کنند و .... این‌ها همه عواملی است که بعد از اینکه دانشجو درسش تمام می‌شود، تصمیم می‌گیرد، چند سال دیگر در آن کشور بماند.
بیرنگبا بیان اینکه به ازای هر یکسالی که دانشجو در خارج از کشور می‌ماند، احتمال بازگشت او کمتر است، گفت: براساس بررسی‌های انجام شده توسط موسسات خارجی اگر فارغ التحصیلی پنج سال پس از اتمام تحصیلاتش در کشور خارجی بماند، احتمال بازگشتش بسیار کم می‌شود. ما وقتی این آسیب‌شناسی‌ها را انجام دادیم به این نتیجه رسیدیم در آن مقطعی که شخص می‌خواهد، تصمیم بگیرد بماند یا برگردد، اگر بتوانیم مسیر بازگشتش را یک مقدار شفاف، روان و ساده‌تر کنیم و دغدغه این افراد را کم کنیم، احتمال بازگشت‌شان بسیار بالا خواهد رفت.
نخبگان بعد از بازگشت به کشور چه می‌کنند؟
وی ادامه داد: از این رو مدلهای مختلفی را طراحی کردیم؛ اول اینکه اصرار به بازگشت نداریم، یعنی ممکن است کسی بگوید، من نمی‌خواهم برگردم، ولی حاضر است، برای سخنرانی در کنفرانس یا برگزاری کارگاه آموزشی یا یک ترم تدریس به ایران بیاید. در برنامه همکاری‌ای که با متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور طراحی کردیم، برای این گونه افراد گرفته تا کسی که می‌خواهد برای همیشه و به طور کامل به ایران بازگردد، برنامه‌ریزی مناسب و مدلهای متنوعی برای همکاری پیش بینی کرده‌ایم.
رییس مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری اضافه کرد: کسی هم که می‌خواهد؛ برای همیشه به ایران بازگردد، سه مسیر پیش رویش قرار دارد؛ یا می‌تواند استارت‌آپ ایجاد کند یا اینکه در بخش R&D شرکت‌های دانش بنیان فعالیت کند و یا اینکه کارهای آکادمیک انجام دهد. برای هر کدام از این افراد یک سری تسهیلات و مسیر مشخصی طراحی شده‌است.
بیرنگ با اشاره به نوع حمایت از این افراد توضیح داد: حدود ۵۰ دانشگاه، پژوهشگاه و پارک فناوری برتر کشور در حوزه‌های مختلف به عنوان پایگاه‌های تخصصی همکار طرف قرارداد ما هستند و محدود به حوزه فنی و مهندسی نیستند و در حوزه پزشکی و علوم انسانی هم فعالیت می‌کنند. پیش از اینکه نخبگان به ایران بیایند در سامانه‌ای که برای این کار طراحی شده، ثبت نام می‌کنند و حداکثر ظرف پنج روز بررسی ما در معاونت علمی انجام می‌شود. پس از آن پروفایل فرد به تناسب مدل همکاری و حوزه تخصصی‌اش بر اساس اولویت وی به سه پایگاه از این ۵۰ دانشگاه و پژوهشگاه ارسال می‌شود. آنها هم ۲۰ روز فرصت دارند، بررسی و نتیجه را اعلام کنند.
راه‌اندازی ۶۰ استارت‌آپ توسط نخبگانی که به کشور بازگشتند
او با اشاره به تعداد نخبگانی که در این سامانه ثبت‌نام کرده‌اند، افزود: حدود پنج هزار نفر در حوزه‌های مختلف مشارکت کردند، ولی حدود هزار نفر به طور کامل به کشور برگشتند. این افراد تاکنون ۶۰ استارت‌آپ راه انداختند و بیش از هزار نفر از فارغ‌التحصیلان ممتاز داخل در این استارت‌آپها الان مشغول هستند.
بیرنگ ادامه داد: بخشی از این هزار نفر هم جذب هیئت علمی دانشگاه‌ها و بخش دیگر نیز جذب شرکت‌های دانش بنیان شده‌اند. در حال حاضر در حال تهیه یک مستند از افرادی هستیم که موفقیت‌های چشمگیری در حوزه های مختلف از جمله شرکت‌های دانش بنیان و حوزه علمی و آکادمیک داشتهاند.
وی با بیان اینکه اغلب این افراد بلافاصله بعد از اینکه درسشان تمام شده، اقدام به بازگشت نکردند، گفت: اتفاقا اینکه نخبه‌ای چند سالی آنجا مانده باشد و دانش و تجربه‌اش را بیشتر کرده باشد، برای ما جذاب‌تر است تا اینکه بلافاصله بعد از اتمام تحصیل به ایران برگردد. ناگفته نماند بیشترین بازگشتی ما از کشورهای آمریکا و کانادا بوده است.
شرایط کاری و حقوقی نخبگان
بیرنگ در پاسخ به سوالی درباره شرایط کاری و حقوقی این نخبگان گفت: اگر بخواهند کار آکادمیک انجام دهند، قطعا حقوقی که اینجا می‌گیرند به نسبت حقوقی که در آمریکا می‌گرفتند، قابل قیاس نیست، اما آنهایی که می‌خواهند استارت‌آپ راه بیاندازند، می‌توانند درآمد بیشتری داشته باشند. ضمن اینکه برای این افراد صرفا بحث مالی مطرح نیست، یکی از دلایلی که این افراد را به کشور باز می‌گردند، انگیزه‌های میهن دوستی است و اینکه می‌خواهند برای پیشرفت کشورشان کاری کنند و دانشی که کسب کرده‌اند، برای کشورشان به کار بگیرند. علاوه بر این انگیزه‌هایی مثل علاقه‌‌های خانوادگی، دوری از پدر و مادر و خانواده و تصمیم بر اینکه از این به بعد بخواهند، زندگی‌شان را با آنها سپری کنند خیلی مهم‌تر است تا پول. در خصوص خیلی از این افراد مسائل مالی واقعا مطرح نیست.
قائم مقام معاون علمی و فناوری رییس جمهور در امور بین‌الملل ادامه داد: هیچ کدام از دانشگاه‌های ممتاز کشور ما جزو ۴۰۰ دانشگاه برتر دنیا نیست، به هر حال کسی که می‌خواهد در دانشگاه‌های برتر دنیا تحصیل کند طبیعی است که بخواهد به خارج از کشور برود. در واقع ما بهترین دانشجویانی که به برترین دانشگاه‌های دنیا راه یافته و تحصیل کرده بودند را به ایران بازگرداندیم، در حالی که در این چند سال کشورهای خارجی روی این افراد سرمایه‌گذاری زیادی کرده‌اند. متوسط سرمایه‌گذاری که در مقطع دکترا در آمریکا برای هر دانشجو از جمله دانشجویان ایرانی می‌شود، حدود ۵۰۰ هزار دلار است که این عدد در مورد دانشگاه‌های برتر آمریکا بیش از یک میلیون دلار است. ما افرادی که سرمایه‌گذاری‌های بزرگی روی آنها در بهترین دانشگاه‌های آمریکا و کانادا شده است را برمی‌گردانیم و این به نظرم خیلی هوشمندانه است.
اگر به نخبگان احترام گذاشته شود، قطعا برمی‌گردند
بیرنگ اظهار کرد: اگر شرایط برای این نخبگان به گونه‌ای باشد که حس کنند، مفید هستند و به آنها احترام گذاشته می‌شود، قطعا برمی‌گردند، البته همه نه ولی عده‌ای برمی‌گردند. این کار انقدر موفق و در عین حال سخت بود که حتی بسیاری از مطبوعات و رسانه‌های خارجی در دو سال گذشته راجع به آن قلم زدند. یکی از اساتید ایرانی در امریکا در مصاحبه با سی ان ان گفته بود که سالی ۱۰۰ تا ۲۰۰ نفر از ایرانیانی که در آمریکا هستند، در قالب این برنامه به کشورشان باز می‌گردند.
وی ادامه داد: در برنامه‌های بازگشت متخصصان که در دنیا اجرا می‌شود، برنامه ایران جزو برنامه‌های موفق بوده است و اخیرا راجع به آن در مجامع بین المللی صحبت می‌شود. اکنون آن زیرساخت‌ها برای بازگشت نخبگان ایجاد شده و اعتماد مورد نظر میان آنها شکل گرفته است. الان همین مساله دهان به دهان میانشان می‌چرخد و به گوششان می‌رسد که از میان دوستانشان کسانی به ایران بازگشته‌اند، اتفاقا موفق هم شده‌اند و همین باعث تبلیغ می‌شود.
تغییر در برنامه جذب نخبگان ایرانی خارج کشور
بیرنگ با بیان افزایش سطح استانداردها در برنامه بازگشت متخصصان توضیح داد: در دو سال اول که ما این برنامه را طراحی کردیم، تنها افرادی می‌توانستند درخواست دهند که در یکی از ۴۰۰ دانشگاه برتر دنیا تحصیل کرده بودند، اما با افزایش درخواست‌ها از سال گذشته تغییراتی در برنامه دادیم و صرفا فارغ‌التحصیلان یکی از۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا می‌توانند درخواست خود را برای مشارکت در این برنامه ارائه دهند. ناگفته نماند ذیل بودجه مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری معاونت علم و فناوری رییس جمهور برای سال ۹۷ بودجه‌ای برای برنامه همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی خارج از کشور درج شده است.
وی در پاسخ به این سوالی درباره تمایل برخی ایرانیان برای تحصیل در خارج از کشور گفت: این یک روند جهانی است. حتی در آمریکا هم که دارای بیشترین تعداد از ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا است به همین نسبت ایران سالانه عده‌ای برای تحصیل به کشورهای دیگری می‌روند. در حال حاضر تعداد دانشجوی خارجی در دنیا در حدود ده سال گذشته دو برابر شده است در صورتی که این آمار برای ما تقریبا ثابت بوده است.