ملی شدن نفت از اتحاد تا اختلاف

 
گرچه جرقه ملی شدن صنعت نفت ایران در منزل سید محمود نریمان و توسط دکتر حسین فاطمی زده شد، اما نقطه آغاز این پروسه پر حرف و حدیث را باید در روز ۶ بهمن سال ۱۳۲۹ هجری شمسی جستجو کرد. روزی که جبهه ملی و آیت الله کاشانی از مردم دعوت کردند در مسجد شاه حضور یابند که اتفاقا با اقبال و استقبال بی نظیر و کم سابقه مردم تهران مواجه شد که این شروع یک آغاز بود. در ۱۵ آبان ۱۳۲۹ شورای عالی جبهه ملی، شعار ملی شدن صنعت نفت را تصویب کرد، شعاری که به گفته مصدق اولین بار از زبان حسین فاطمی جاری شد.

اولین و پر چالش‌ترین روز‌های داستان ملی شدن صنعت نفت، طرح آن در مجلس شورای ملی و رویایی مصدق ـ رزم آرا بود، در آنجا بود که حاج علی رزم آرا به عنوان نخست وزیر ایران، تمام قد در برابر پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت ایستاد. 
 
در تیرماه ۱۳۲۹ مجلس شورای ملی که ظاهراً در اکثریت هواداران رزم‌آرا بود، رأی تمایل به نخست‌وزیری او داده بود و شاه به‌ناچار آن را پذیرفت و در ۵ تیر ۱۳۲۹ او را به نخست‌وزیری منصوب کرد؛ ولی دربار، جبههٔ ملی در مجلس و نیرو‌های مذهبی به رهبری آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی در خیابان، از سه جهت بر او می‌تاختند؛ به‌طوری‌که او با داشتن دولت، ارتش و اکثریت پارلمان، و در شرایطی که چراغ سبز دو ابرقدرت شوروی و بریتانیا را نیز همراه داشت، یکی از ضعیف‌ترین دولت‌های ایران را در اختیار داشت.
 
رزم‌آرا قصد داشت قرارداد الحاقی نفت؛ گس-گلشائیان را در مجلس به تصویب برساند، اما مخالفت جدی و گسترده جبهه ملی به وی اجازه این کار را نداد که این امر موجب شد که او در ۵ دی ۱۳۲۹ لایحهٔ قرارداد الحاقی را از مجلس پس بگیرد.

ملی شدن صنعت نفت فارغ از همه ابعاد و زوایا، تاثیرات داخلی و خارجی، دارای ابعاد دیگری هم بود. در این رهگذر موضوع ملی شدن هم غرور ملی آفرید و تاریخ ساز شد و هم موجب اختلافات و دو قطبی‌های تاریخی شد. شاید بتوان به صورت قطعی گفت: ریشه اختلاف و جدایی ملی‌ها و مذهبی‌ها در ایران ریشه در سال‌های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۳ دارد.

بدیهی است بیشترین استفاده در اختلاف و جدایی مصدق-کاشانی و ملی گرایان از مشروعه خواهان از آن زمان تاکنون نصیب شاه، خارجی‌هایی که در نفت، منافع داشتند و امروزه واپسگرا‌ها شده است. البته اختلاف بین ملی‌ها و مذهبی‌ها در دهه ۳۰ ریشه در رویارویی این دو خاستگاه از زمان مشروطه دارد، آنجا که شیخ فضل الله نوری بر دار شد، بعد از آن بار‌ها تلافی اعدام شیخ گرفته شد. با وجودی که در ملی شدن صنعت نفت ایران نمی‌توان نقش روحانیت بخصوص آیت الله کاشانی را کتمان کرد یا نادیده انگاشت، ولی به نظر می‌رسد در تاریخ ما همیشه این ضرب المثل، ساری و جاری است؛ «آنچه عوض دارد، گلایه ندارد».

شکی در این اصل که دکتر محمد مصدق به سربلندی ایران می اندیشد نیست و نام و عمل او نیز در تاریخ قابل پاک کردن نیست، ولی اگر گفته شود مصدق سیاست مدار خوبی نبوده، پر بیراه نیست. او روحانیت را می‌شناخت، از وسعت بدنه و طرفداران آنها در اقصی نقاط کشور آگاه بود، حزب توده و شوروی را هم می‌شناخت، ولی هم زمان که به مقابله با این دو جبهه رفت، انگلیس را هم به جنگ طلبید.

 

امروز در تقویم ایران به مناسبت «ملی شدن صنعت نفت» تعطیل است و با وجودی که طی سال‌های اخیر عده‌ای تلاش کردند این روز، روز ملی نباشد، ولی زورشان به تاریخ و احساس و ارتباط مردم با این مفهوم نرسیده است.