موسسه باستان‌شناسی ازجمله موسساتی است که به منظور تبدیل شدن به بازوی پژوهشی باستان‌شناسی راه‌اندازی شد اما طی سال‌های گذشته نتوانست به رسالت خود دست یابد.
دیدارنیوزـ بنیان موسسه باستان‌شناسی در سال ۱۳۳۸ با همکاری عزت‌الله نگهبان و محمود افشار گذاشته شد. هدف نگهبان آن بود که کم کم کاوش‌های باستان‌شناسی را آغاز کند چراکه تا آن زمان باستان‌شناسی در حد تاریخ هنر در ایران مطرح بود. برای تحقق این هدف، برای دانشجویان باستان‌شناسی و اساتید دانشگاه تهران، کاوش در دشت قزوین انتخاب شد چراکه مزایای زیادی، از نزدیکی به تهران گرفته تا عدم توجه باستان‌شناسان خارجی به این محوطه را دارا بود.
اینگونه شد که در سال ۱۳۴۹ یک تیم بررسی به دشت قزوین اعزام شدند و با آغاز کاوش‌های میدانی حدود ۳۵۰ محوطه در این منطقه شناسایی شد. این روند به صورت رسمی در سال ۱۳۵۰ با کشف سه محوطه قبرستان، قلعه تپه سِگزآباد و تپه زاغه ادامه پیدا کرد و بدین ترتیب کاوش‌های آموزشی- پژوهشی گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران کلید خورد.
موسسه باستان‌شناسی از آن جهت بنیاد نهاده شده که بتواند تبدیل به بازوی پژوهشی گروه باستان‌شناسی شود؛ چراکه گروه باستان‌شناسی بازوی آموزشی است و موسسه باستان‌شناسی می‌توانست بازوی پژوهشی و تربیت باستان‌شناسان دانشگاه تهران باشد.
مصطفی ده پهلوان (مدیر موسسه باستان‌شناسی و عضو هیات علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران) با اشاره به آنکه بسیاری از بزرگان باستان‌شناسی ایران از چوبک و طلایی گرفته تا چگینی و رضوانی و... در این موسسه آموزش دیده‌اند، گفت: فکر می‌کنم تاکنون ۹۰ درصد باستان‌شناسان بنام ایرانی، کاوش‌های آموزشی خود را در دشت قزوین گذرانده‌اند.
او معتقد است: آموزش مهم‌ترین بخشی است که باید به آن توجه شود چراکه دانشجویانی که از دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل می‌شوند باید بتوانند در تیم‌های بین‌المللی کاوش کنند. باستان‌شناسی که یک محوطه را کاوش می‌کند، به این معناست که آن محوطه را برای همیشه تخریب می‌کند تا بتواند به اطلاعات برسد. اگر این باستان‌شناس مهارت لازم را نداشته باشد و نتواند بیشترین اطلاعات را کسب کند، تخریب کامل اتفاق می‌افتد. تخریبی که دیگر بازگشت ندارد. از این رو سعی ما برآن است تا در کاوش‌هایمان آموزش عکاسی حرفه‌ای، جانورشناسی، باستان‌شناسی، انسان‌شناسی و... را داشته باشیم. یک باستان‌شناس باید وقتی در محوطه قرار می‌گیرد بتواند تفاوت بین استخوان انسان و حیوان را قائل شود. باید بداند که چگونه نمونه را از محل بردارد که خطا ندهد.
ده پهلوان خاطرنشان کرد: در این میان شاهد آن هستیم که در برخی موارد، گزارش‌هایی که دانشجویان ارائه می‌دهند می‌تواند به گزارش حرفه‌ای‌ها کمک کند. این امر خیلی جدی گرفته می‌شود و در برخی موارد ممکن است حرفه‌ای‌ها از برخی موارد گذر کنند اما گزارش‌های ریزبینانه دانشجویان راهگشا می‌شود. به طور مثال در قره تپه سگز آباد و در گورستان جدید که کشف کردیم شاهد چنین اتفاقی بودیم.
به گفته او، موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران تقریباً همزمان با موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران فعالیت خود را آغاز کرد این در حالی است که امروزه بعد از گذشت چند دهه از فعالیت آنها، با مقایسه جایگاه‌هایی که هریک از این موسسات دارند می‌توان شاهد بود که موسسه ژئوفیزیک کجاست و موسسه باستان‌شناسی در کجا و در چه جایگاهی قرار گرفته: اعتقاد من بر آن است که اگر موسسه باستان‌شناسی خوب پیش می‌رفت باید تمام نیازهای پژوهشی سازمان میراث فرهنگی را پوشش می‌داد. می‌دانم که حداقل در این حوزه سی سال عقب هستیم.
این عضو هیات علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران در خصوص چرایی عقب‌ماندگی سی ساله موسسه باستان‌شناسی گفت: چرایی آن را باید از مدیران قبلی پرسید اما اگر بخواهم به کاستی‌ها و چالش‌های پیش‌روی موسسه اشاره کنم باید گفت در حال حاضر درصدد نوشتن طرح جامع برای موسسه باستان‌شناسی برآمده‌ام اما باید گفت باستان‌شناسی در دانشگاه تهران جدی گرفته نشده است. در واقع مدیران قبلی نتوانسته‌اند با مسئولان و مدیران ارشد کشور ارتباط برقرار کنند. متخصصان ما به سمت مدیران ارشد حرکت نکرده‌اند تا آنها را در این حوزه دخیل کنند. این در حالی است که اگر مسئولان ارشد در جریان اتفاقات حوزه‌هایی مانند باستان‌شناسی قرار بگیرند به آن علاقه‌مند می‌شوند.
ده پهلوان با اشاره به آنکه رئیس دانشگاه تهران بعد از گذشت چهل سال، چندی پیش برای اولین بار به بازدید از یک محوطه در حال کاوش رفت، گفت: با شناختی که از روسای قبلی دانشگاه تهران دارم اگر مدیران قبلی موسسه باستان‌شناسی نیز از آنها درخواست می‌کردند تا به بازدید از دشت قزوین بروند حتما این کار انجام می‌شد. من این درخواست را انجام دادم و این کار انجام شد. حضور رئیس دانشگاه تهران در محل کاوش آموزشی دانشجویان سبب شد تا بسیاری از مشکلات و چالش‌های ما در این حوزه از کمبود ماشین و ساختمان گرفته تا مرمت کاروانسرا و تامین بودجه برای بازسازی آن رفع شود.
کاروانسرای محمدآباد خره
او با اشاره به آنکه این روزها کاروانسرای محمدآباد خره قزوین شرایط بدی دارد، گفت: در آن زمان، یکی از کارهای خوبی که نگهبان انجام داد، احیا و بازسازی کاروانسرای محمدآباد خره بود که تبدیل به محل اسکان و استقرار دانشجویان و باستان‌شناسان دانشگاه تهران شد. البته این کاروانسرا متعلق به اوقاف است و در آن زمان قراردادی ۱۰ ساله با آنها بسته شد. با این وجود همچنان ما از آن به عنوان محل اقامت دانشجویانی که برای کاوش به دشت قزوین می‌آیند، استفاده می‌کنیم. البته در تمام بخش‌های آن شاهد ترک و شکستگی هستیم؛ حتی گاهی بیم آن می‌رود که بخشی از سقف یا دیوار بر سر افرادی که در آن اقامت دارند و دانشجویان تخریب شود. از این روز نیاز است تا این کاروانسرا بازسازی و مرمت شود. از آنجا که این منطقه زلزله‌خیز است باید توجه ویژه‌ای به این بنای تاریخی شود.
توجه به حوزه‌های میان رشته‌ای
البته ده پهلوان معتقد است: اگر موسسه باستان‌شناسی بخواهد تبدیل به بازوی پژوهشی این حوزه شود باید به حوزه‌های میان رشته‌ای، مانند انسان‌شناسی، جانور باستان‌شناسی، آزمایشگاه‌های باستان‌سنجی و... گام بگذارد. در این میان نیاز است تا بتوانیم دستگاه‌های آزمایشگاهی ویژه‌ای را در حوزه باستان‌شناسی وارد کنیم. باید بتوانیم بخش آزمایشگاهی‌مان را قوی کنیم؛ بخشی که سازمان میراث فرهنگی خیلی به آن فکر نمی‌کند. ما به عنوان دانشگاه که بخش پژوهشی هستیم باید بتوانیم نیازهای پژوهشی باستان شناسی را پاسخگو باشیم.
او مدعی است که ۵۰ سال در این حوزه عقب هستیم. اینکه با توجه به شرایط اقتصادی موجود چطور می‌توان این عقب‌ماندگی را جبران کرد جای سوال دارد. با توجه به تحریم‌های موجود بحث خرید تجهیزات با چالش روبرو شده است چنانکه براساس برآورد ما ۳۰ میلیارد تومان برای خرید دستگاه‌های آزمایشگاهی به‌روز نیاز داریم. قطعاً اگر بتوانیم این دستگاه‌ها را تامین کنیم، می‌توانیم در هزینه‌هایی که برای ارسال اشیای باستانی به آزمایشگاه‌های خارج از کشور انجام می‌دهیم، صرفه‌جویی کنیم.
مدیر موسسه باستان‌شناسیی یادآور شد: این صرفه‌جویی نه تنها در حوزه‌های مالی بلکه در زمان نیز قابل توجه خواهد بود. موسسات پژوهشی باید بتوانند امکان پژوهش را برای پژوهشگران فراهم کنند این در حالی است که ما هنوز نمی‌توانیم مواد به دست آمده از کاوش‌ها را به‌طور کامل آزمایش کنیم و مورد پژوهش قرار دهیم. در واقع می‌توان گفت بسیاری از کاوش‌ها فقط اطلاعات کلی آن منتشر می‌شود به‌طور مثال از یک کاوش در گورستان می‌توان مقالات متعددی شاید ۲۰ مقاله پژوهشی منتشر کرد که شامل بررسی سفال‌ها، شیوه تدفین، روش زندگی متوفی، رژیم غذایی، بیماری‌های دوره باستان، حیواناتی که همراه مرده خاک می‌شدند و... می‌شود.
او که پیش از این معاونت موزه‌های اداره کل فرهنگی و اجتماعی دانشگاه تهران (مدیریت باغ نگارستان و موزه مقدم دانشگاه تهران) را برعهده داشته، معتقد است: موسسه باستان‌شناسی باتوجه به مشکلات موجود باید بتواند استقلال مالی پیدا کند. می‌توان با طراحی راه‌اندازی موزه تخصصی در حوزه باستان‌شناسی که مورد توجه عموم قرار گیرد و حتی فعال‌سازی باستان‌شناسی کودکان، نقش اجتماعی را در این حوزه ایفا کر تا در عین حال بتواند درآمدزا باشد و کار فرهنگی خود را در پیش گیرد.