علوم موزه‌ای در ایران اسلامی

دیدارنیوز ـ گنجینه های نسخ خطی مهمترین مجموعه کتابخانه ها و موزه های ایرانی از جمله کتابخانه و موزه ملی ملک را تشکیل می دهد. نسخه های خطی اما تنها یک ساحت یا جنبه ندارند بلکه آثاری هستند که چندین جنبه را به طور همزمان در خود دارندو از سویی همه نسخه های خطی در موزه ها به صنعت کتابت و استنساخ اشاره دارند. در همین فرآیند صنعتی می توان هنرها و فنون مختلفی را مشاهده کرد. از خوشنویسی تا جلدسازی و کاغذسازی و ... اینگونه است که می توان نسخه های خطی را از منظر کتابت مورد تماشا قرار داد. از سوی دیگر همین نسخ خطی دارای ارزش ادبی نیز هستند چرا که متن موضوع مرکزی آنها را تشکیل می دهد و شیوه نگارش با ارزش های ادبی همراه است. اما موضوع متن ها محتوای اصلی نسخه های خطی را می سازد. باید در نظر داشت که دستاوردهای دانشی دانشمندان ایرانی مسلمان در همین نسخ خطی ثبت و پخش شده است. از اینرو اگر قرار است روایتی از تاریخ علم در ایران دوره اسلامی داشته باشیم باید به سراغ نسخه های خطی رفت.

ضرورت موضوع
وثتی به سراغ ظرفیت سنجی گنجینه وقفی کتابخانه و موزه ملی ملک می رویم نسخه های خطی بیش از هر چیز جلوه می کند. در نگاه به نسخه های خطی بعد از ارزش هنری و ادبی، ارزش علمی نسخه های خطی برجسته است. این نشان می دهد توجه به نسخه های خطی یک اتفاق نیست بلکه از جمله موضوعات مورد توجه واقف آن بوده است و مرحوم ملک به طور هدفمند آنها را گردآوری کرده است و می توان آثار شاخص و منحصر به فردی در رشته های مختلف را در این مجموعه مشاهده کرد، پس اگر موزه قرار است به ارزش های مجموعه اش بپردازد نمی تواند دستائردهای علمی را نادیده بگیرد. از سوی دیگر باید در نظر داشت که موزه های ایران کمتر به روایت تاریخ علم و دستاوردهای علمی دانشمندان ایرانی مسلمان به ویژه به شکل مستند پرداخته اند به گونه ای بتوانند آثار شاخص دانشمندان مشهور را در معرض دید مخاطبان خود قرار دهند. هر موزه لازم است روایت خاص خود را داشته باشد روایتی نامکرر که برآمده از ظرفیت ها و نیازهای جامعه اش است. منظر نگاه هر موزه حاصل خواست سیاستگزاران آن است و در کتابخانه و موزه ملی ملک مهمترین سیاستگزار واقف مجموعه است که آن را گردآورده و بنیان نهاده است.

منظر نگاه
انتخاب موضوع یعنی علوم در ایران اسلامی گام اول بود اما هر موضوع با چالش هایی روبرو است که حاصل محدودهایی است که بر موزه وارد می شود. آیا می توان همه تاریخ علم و همه دستاوردها را روایت کرد؟ طبیعتا محدودیت های مکانی یعنی تالار موزه که از قبل ساخته شده است حجم نمایشگاه را محدود می کند و از سوی دیگر خود مجموعه و آثار موجود در آن که محدود است نیز روایت نمایشگاه را محدود می کند و موزه پردازان موزه مجبور بودند بر اساس مجموعه خود دست به تنظیم روایت بزنند و به گونه ای آن را در فضای محدود تالار جای دهند. از سوی دیگر موزه باید به دسته بندی موضوع بپردازد و بازه زمانی و موضوعی آن را مشخص کند پس این سوال پیش می آید که تاریخ علم از کجا تا کجا؟ و این دستاوردهای علمی در چه نظامی دسته بندی و عرضه می شوند؟ پس از مشاوره های متعدد با متخصصان موضوعاتی مطرح شد که مبنای روایت و نظام نمایشگاه گردید. نکته نخست آن بود که دانش های مختلف در نظام فکری ایرانی از هم جدا نیستند و درهم تنیده هستند چنانکه در نسخه های خطی هم صرفا با یک رشته دانشی روبرو نیستیم بلکه چند دانش همنشین هم هستند و این خود گویای یک هویت فرهنگی و نظام جهان بینی است و موزه باید بازتاب این هویت و نظام باشد و به اشاره کند. از سوی دیگر در نظام فرهنگی ایرانی دانش ها دسته بندی، تعریف و ارتباطات خود را دارند و نمی توان آنها را صرفا با روایت و دسته بندی امروزی تعریف و محدود نمود. چنانکه اگر تعریف امروزی ملاک ارزش گذاری قرار گیرد برخی آثار و دستاوردها حذف می شوند، پس باید همان روایت و نظام گذشاه تاریخی را مدنظر قرار داد. بر همین اساس باید بخشی از نظام کلی دانش ها را انتخاب کرد و بر اساس یکی از منابع دسته بندی دانش ها آنها را عرضه کرد.

روایت نمایشگاه
بر مبنای منابع موجود در گنجینه نسخ خطی ویترینی به نسخه هایی اختصاص یافت که طبقه بندی دانش ها را ارائه می کنند و سه نسخه خطی نفایس الفنون، دره التاج و احصاء العلوم در آنها عرضه شد و در کنار ویترین مربوطه اینفوگرافی دسته بندی دانش ها در هر نسخه ازائه شد. اما کل نمایشگاه محدود به علوم دقیق شد و آثار و شاخص و منحصر به فرد مجموعه که مربوط به علوم دقیقه بود انتخاب شدند. با توجه به شکل مستطیلی نمایشگاه در چهار گوشه تالار چهار زون در قالب دکوری الهام گرفته از معماری اسلامی جای داده شد و هر زون به یک دسته از دانش ها که ظرفیت مجموعه در آن بیشتر بود اختصاص یافت. گروه دانش های ریاضی، حساب و هندسه که موسیقی هم در دسته بندی دانش های گذشته در آن قرار می گیرند. زون دیگر مربوط به نجوم بود و از هیئت، اسطرلاب، صورالکواکب و زیج ها در آ جای گرفتند. در میان این دو بخش هم آثار مبوط به رشته های حیل، کیکیا، نورشناسی و رصدخانه به شکل جداگانه عرضه شدند. در بخش دیگر گروهی از رشته های سنگ شناسی، فلاحت، تقویم در یک زون جای داده شدند و پس از آن رشته های جغرافیا یا مسالک و الممالک، جانورشناسی شامل اسب نامه و بازنامه، گیاه داروشناسی و کالبدشناسی یا تشریح الابدان عرضه شدند. زون آخر هم به آثار پزشکی اختصاص یافت. ویترین آخر نمایشگاه نیز چند کتاب مربوط به دوره متاخر از دارالفنون به بعد را در خود جای داد تا بازه زمانی نمایشگاه را مشخص کند. اما نمایشگاه محدود به عرضه نسخه های خطی نمانده است بلکه سعی کرده است در قالب رسانه های مختلف مفاهیم مربوط به آثار و دانش ها را روایت کند. گرافیک بخش مهمی از واسطه های بیانی را شامل می شود که تصویر سازی تلاش کرده است تا داستان آثار را در کنار متن ها عرضه کند در هر رشته معرفی آن به روایت نفایس الفنون ارائه شده است و مهمترین دستاوردهای آن در تاریخ ایران اسلامی بیان شده است. نمودارهای دواری نیز بر دیئار تالار روابط دانش ها با هم یا دسته بندی مفاهیم آنها را نمایش می دهند.در سمتی از نمایشگاه نیز کرونولوژی تاریخ علم در ایران اسلامی بر اساس دستاوردهای موجود در گنجینه ملک نمایش داده شده است یک دکور در میان نمایشگاه نیز هشت دانشمند شاخص که در رشته های مختلف فعال بوده اند را معرفی کرده است. استفاده از فیلم های کوتاه و کدهای دیجیتال امکان دستیابی بیشتر به اطلاعات، آثار دیگر و روایت امروزی آثار را فراهم آورده است.
تالار علوم در ایران اسلامی که در آذر ماه 1397 در موزه ملک گشایش یافته است بر آن است تا دو حوزه کتابخانه و موزه را به هم پیوند داده و روایتی از درون فرهنگ ایرانی از تاریخ علم در ایران را ارائه کند تا منابع تخصصی را به آثار ملموس برای همگان تبدیل کند.

منبع: انسان شناسی و فرهنگ/رضا دبیری نژاد