قدیمی‌ها و اکثر ساکنان و تبعه دور و اطراف و حتی اکثر پایتخت‌نشینان، آن را به نام شهسوار می‌شناسند، نام آن، اما تنکابن است، این گزارش را بخوانید.
دیدارنیوز ـ استان مازندران: قدیمی‌ها و اکثر ساکنان و تبعه دور و اطراف و حتی اکثر پایتخت‌نشینان، آن را به نام شهسوار می‌شناسند، نام آن، اما تنکابن است. همانند فردی است که یک اسم شناسنامه‌ای و یک اسم مستعار داشته باشد؛ سال‌هاست این منطقه میان این ۲ نام گیر کرده و حتی گاهی عناوین آن سبب گمراهی می‌شود.
تنکابن یا شهسوار نام یکی از شهرستان‌های غربی استان مازندران است که سال تولدش بنابر مستندات کتب تاریخی به حوالی قرن هفتم هجری قمری بازمی‌گردد؛ هرچند که برخی روایات اندکی قبل یا بعد را نیز گزارش کرده‌اند، اما ناگفته نماند که پیشینه تاریخی سکونت‌گاهی کشف شده در این منطقه به گواه آثار تاریخی روستای «لاکتراشان» بخش مرکزی این شهرستان، دوره قبل از اسلام و هزاره یکم قبل از میلاد است.
درباره مختصات و مشخصات تنکابن ذکر چند نمونه کافیست چراکه توصیف همه آن‌ها در این گزارش نمی‌گنجد؛ مساحت کنونی تنکابن ۱۷۴۰ کیلومترمربع است و حدود ۴۰ کیلومتر نوار ساحلی دارد. گویش مردم منطقه، معجونی از لهجه‌های گیلکی و مازنی است به‌طوری‌که نه کاملا به گیلان شباهت دارد و نه به مازندران.
پیشتر این منطقه، حدفاصل شهر رویان در شهرستان نور تا شهرستان رودسر در استان گیلان را شامل می‌شد، اما شهسوار یا تنکابن امروز با سال‌های دور تفاوت‌های زیادی دارد؛ گویی تنکابن همچون والدی است که فرزندانش پس از استقلال از وی جدا شده باشند.
رودسر در سال ۱۳۲۰، چالوس و نوشهر در سال ۱۳۲۴، رامسر سال ۱۳۶۴، عباس‌آباد سال ۱۳۸۸ و کلاردشت در سال ۱۳۹۲ از تنکابن بزرگ جدا شده و حالا فرزندانی مستقل از این دیارند.
ناگفته نماند که شهسوار یا تنکابن از طریق یک محور صعب‌العبور کوهستانی به الموت و از آنجا به استان قزوین نیز ارتباط دارد و همین گستردگی شهرستان در مناطق ساحلی، جلگه‌ای، جنگلی و کوهستانیِ قابل سکونت، سبب شده تا جمعیت ساکن و بومی آن بالغ بر ۱۷۰ هزار نفر باشد.
در پیوند با تاریخچه تنکابن به عنوان شهر محوری و مرکزی غرب مازندران و شرق گیلان، بیان پیشینه اداره کل ثبت احوال استان مازندران نیز خالی از لطف نیست. این اداره کل در سال ۱۳۰۵ تأسیس شد و با ۵ اداره ثبت احوال ساری، بابل، قائمشهر، آمل و تنکابن شروع به کار کرد.
اولین شناسنامه در استان به نام «سیدآقا میرزا فرزانه» در تاریخ ۴ بهمن‌ماه ۱۳۰۵ در اداره ثبت احوال تنکابن صادر شد. همچنین ثبت احوال تنکابن دارای ۱۴ حوزه ابواب‌جمعی در نقاط مختلف بنام‌های شهسوار، گُلِیجان، رامسر، سیاهکلرودِ کلاچای و اشکورات، رودسر، املش، خرم‌آباد، نشتارود، عباس‌آباد، کلاردشت، نوشهر و چالوس، صلاح‌الدین‌کلا و علمده (رویان) بود که بیانگر مرکزیت این شهر از مناطق رودسر در استان گیلان تا منطقه علمده نور یا همان رویان امروزی است.
همچنین شهسوار، زادگاه عالمان، بزرگان و نام‌آوران شهیر و سرشناسی، چون «محمدولی‌خان تُنِکابُنی» ملقب به «سپهسالار اعظم»، مرحوم «پروفسور دکتر مسلم بهادری» از پیشکسوتان پزشکی نوین در ایران و دارنده نشان درجه یک دانش، شاعر معاصر مرحوم «سلمان هراتی» و شهید «علی‌اکبر شیرودی» خلبان هوانیروز ارتش جمهوری اسلامی است.
اما همه این گزاره‌ها، عناوین و شهرت و نشانی‌ها سال‌هاست در بین ۲ لغت شهسوار و تنکابن سرگردانند. به گفته کارشناسان علت این دوگویی به پیشینه تاریخی تنکابن یا شهسوار مرتبط بوده چراکه این منطقه در گذر دوران‌ها نام‌های مختلفی را به خود دیده است؛ «تُنکا»، «فیض»، «دِیلَم‌خاصه»، «محال ثلاث»، «شهسوار» و «تنکابن» از عناوین این منطقه هستند که در این بین، ۲ نام آخر همچنان به یادگار مانده است.
شایان ذکر است که وجوه تسمیه گوناگون این منطقه هریک دلالت بر گواهی تاریخی دارند، اما بررسی اینکه کدام مستندات و نقل‌وقول‌ها به حقیقت نزدیکترند تا حدودی دشوار است. برای این منظور از یک مؤلف، محقق و پژوهشگر تاریخ و جغرافیا و کارشناس فرهنگی ساکن همین منطقه کمک گرفتیم.
حبیب الله مشایخی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد تنکابن، در رابطه با واژه تنکابن مستندترین گواه را همان انتساب نام منطقه به «قلعه تُنِکا» می‌داند.
«تُنِکا» نامی دژی در روستای «قلعه‌گردن» مرکز دهستان بلده بخش خرم‌آباد شهرستان تنکابن است که بواسطه وجود آن، منطقه وسیعی از غرب مازندران تا شرق گیلان به این نام شهرت یافت و به گواه مستندات موجود تاریخی، مرکزیت سیاسی را که سال‌های طولانی به رویان اختصاص داشت، از آنِ خود کرد. بر این اساس سکونت‌گاه‌هایی که تحت دژ قرار داشتند به «پایین تنکا» یا «تنکابن» موسوم شدند و نام کنونی تنکابن اینچنین شکل گرفت. (واژه «بُن» در زبان بومی به معنای پایین و زیر است).
البته منطقهٔ تنکابن از قرن هفتم در زمان الحاق از رویان به دیلمستان (ناحیه‌ای مستقل بین طبرستان و گیلان) با نام «دِیلَم‌خاصه» شهرت یافت. مرکز دیلم‌خاصه در زمان حکومت صفویان، «فیض» نام داشت، اما این منطقه در دوران حکومت افشاریان و زندیان بیشتر با همان نام دیلم‌خاصه شناخته می‌شد.
پس از الحاق دوباره به طبرستان در زمان سلطنت قاجاریان، «خرم‌آباد» مرکز منطقه «محال‌ثلاث» (تنکابن، کلارستاق، کجور) در عصر حاکمیت خاندان خلعتبری گردید. بعد‌ها و در دوران پهلوی شهر جدیدالتأسیس «شهسوار» که از توسعه روستای «شهسوارمحل» بوجود آمد، مرکز این منطقه شد.
مشایخی در گفتگو با ایسنا، بسیاری از وجوه تسمیه برای شهسوار را نیز حرف‌ها و نقل‌وقول‌هایی می‌داند که پیشینه حقیقی ندارند.
تاریخ‌نگاران چندین روایت برای نام شهسوار بیان کرده‌اند؛ گروهی آنرا به طایفه‌ای بنام شهسواران نسبت می‌دهند که در زمان سلطنت شاه طهماسب اول برای رزم از طوایف کردنشین غرب کشور به این منطقه مهاجرت داده شدند و به‌واسطه حضور آنان این منطقه نام شهسوار گرفت. برخی نیز چنین نوشته‌اند که سپاهیان مهدی‌خان خلعتبری، حاکم وقت تنکابن، شبی در ساحل دریا میزبان آقامحمدخان قاجار بود که به قصد لشکرکشی به گیلان می‌رفت؛ روز بعد و چند کیلومتر دورتر از محل بیتوته شبانه، پیشکار متوجه نقصان شیئی قابل توجه از اموال شاه شد و برای دادن نشانی و به جهت بی‌اطلاعی، می‌گوید همان‌جا که صبح شاه سوار بر اسب شد؛ بعد‌ها آن محل بر اثر استعمال فراوان، شاه‌سوار یا شهسوار نامیده شد.
مشایخی که مؤلف چند کتاب و مقاله در باب تاریخ مناطق غرب مازندران است، به تحقیقات میدانی خویش اشاره کرده و از وجود محلی به نام «شهسوارِی» در ارتفاع حدود ۵۰۰ متری از سطح دریا در حوالی روستای «لیره‌سر» بخش کوهستان شهرستان تنکابن خبر داد و گفت: سال ۱۳۶۳ به «شهسوارِی» رفتم و با زن و شوهر پیری که آنجا بودند گفتگو داشتم. از کهنگی سنگ آسیاب پیدا بود که این محل سکونت‌گاهی بسیار قدیمی است.
وی به نقل از زن کهنسال می‌گوید: زمانی که ازدواج کردم، پدرشوهرم برایم تعریف می‌کرد که در شهسوارِی اقوامی بودند که به مناطق پایین دست مهاجرت کردند و این نام را با خود بر محل اقامت خود در «شهسوارمحل» کنونی گذاشتند.
این استاد دانشگاه و رئیس نخستین دوره شورای اسلامی شهر تنکابن، پیشینه شکل‌گیری شهسوارمحل را به اوایل حکومت قاجار نسبت داد و افزود: شهسوارمحل روستایی بود که بعد‌ها به واسطه حضور مهاجران گیلانی و آذری و مردم اطراف و اکناف، مبنای شکل و توسعه شهر شهسوار گردید.
به گفته این پژوهشگر، مستندترین پیشینه برای شهسوار، این گزینه است و باقی روایات بیشتر در حد نقل‌وقول بوده و قابل استناد نیستند. مشایخی همچنین به تاسیس شهر شهسوار در زمان پهلوی اول اشاره کرد و گفت: مرکز تنکابن در آن زمان شهر خرم‌آباد بود که با شهر تنکابن فعلی ۴ کیلومتر فاصله داشت.
وی افزود: زمان ایجاد جاده کناره از رشت به ساری، رضاخان با حضور در منطقه دستور داد تا محور اصلی، به سمت خرم‌آباد منحرف نشود و از شهسوار مستقیماً به سمت ساری برود. رضاخان به این ترتیب شهر جدید شهسوار را بر پایه روستای شهسوارمحل بنا نهاد.
مشایخی به وجود تنها بندر این منطقه در شهر شهسوار اشاره و تصریح کرد: شهسوار در زمان قاجار و حتی قبل از قاجار بندر بود و بنام بندر شهسوار اشتهار داشت؛ هنوز تا آن زمان در نوشهر بندری نبود. بندر شهسوار طی آن سال‌ها با بنادر «باکو» و «لنکران» در جهوری آذربایجان فعلی تبادل کالا و مسافر داشت. مسافران از باکو به لنکران و از آنجا به آستارا سپس به انزلی و از آنجا به چمخاله و از چمخاله به شهسوار می‌آمدند.
بنابر گفته‌های این محقق و پژوهشگر، گویا شهرت این منطقه به نام شهسوار، بیشتر به سبب وجود بندر و نیز روستای شهسوارمحل بود که بعد‌ها و در زمان پهلوی اول تبدیل به شهر شد و مرکزیت را از شهر خرم‌آباد ربود. هنوز هم شهسوارمحل نام یکی از محلات پرجمعیت شهری منطقه است، اما از بندر شهسوار هیچ آثاری نمانده، تنها سوله‌ای از آن که اکنون به اداره چای تنکابن تعلق دارد پابرجاست که آثاری از بندر در آن نیست.
اما شهسوار پس از پیروزی انقلاب اسلامی به تنکابن تغییر نام پیدا کرد. این موضوع را یک مؤلف، محقق و فرهنگی بازنشسته بومی می‌گوید و علت آن را داشتن کلمه شَه در واژه شهسوار عنوان می‌کند.
عزیز عیسی‌پور، مؤلف چندین کتب تاریخی و فرهنگ‌شناسی در حیطه شهرستان تنکابن است؛ وی معتقد است که تغییر نام شهسوار به تنکابن اشتباه بود چراکه در قدیم نام تنکابن به یک منطقه بسیار بزرگ از شرق مازندران تا غرب گیلان به مرکزیت خرم‌آباد با نام کامل «محال ثلاث تنکابن» اطلاق می‌شد، اما شهسوار نام دقیق مکان و شهرستانی است که هم اکنون وجود دارد.
عیسی‌پور، این دوگویی را سبب بروز خطا در تألیفات دانست و تاکید کرد: هرچند نام رسمی منطقه تنکابن است، اما مؤلفین منطقه مجبور هستند در دیباچه کتاب خود ابتدا توضیحی درباره یکی بودن شهسوار و تنکابن ارائه کنند تا خواننده به واسطه این ۲ نام گمراه نشود.
وی با ذکر پیشنهادی مبنی بر اینکه نام شهر همان شهسوار باشد و نام شهرستان، تنکابن باقی بماند، گفت: از آنجا که پیشتر نیز مساحت وسیعی با نام تنکابن شناخته می‌شد، پس زیبنده و بهتر است که برای جلوگیری از این دوگانگی و دوگویی، نام شهسوار به شهر تنکابن فعلی اطلاق شود و نام شهرستان همان تنکابن باشد.
وی با یادآوری تغییر نام باختران برای کرمانشاه و مجدد، احیای نام کرمانشاه توسط نماینده مجلس وقت آن حوزه (اسماعیل ططری)، خاطرنشان کرد: برای آنکه تنکابن نیز از این دوگویی خلاص شود نیازمند چانه‌زنی‌های بسیار به‌واسطه کرسی‌های قدرتمند در سطوح ملی است که بتواند چنین پیشنهادی را عملی کند.
به هر روی، این منطقه مدهاست که با ۲ نام شناخته می‌شود؛ گفتنی است که بومیان نام شهسوار را ترجیح داده و بیشتر استفاده کرده و تنکابن را برای مناسبات رسمی به‌کار می‌برند. این در حالیست که هنوز بسیاری از غیربومیان و مسافران بر این باورند که شهسوار نام محل دیگری غیر از تنکابن باشد.