علی شمخانی نامی است که در خاورمیانه و محافل دیپلماتیک در واشنگتن و اروپا شناخته شده و ستاره بخت دیپلماسی ایران محسوب می‌شد و از سال ۲۰۱۳ مسئول ارشد امور امنیتی ایران بود.
دیدارنیوز ـ سرویس بین‌الملل: این مطلب را با ترجمه اختصاصی دیدار بخوانید با این توضیح که لزوما مطالب درج شده در این مقاله مورد تایید دیدار نیست و تنها جهت اطلاع خوانندگان منتشر شده است.
نویسنده: نادین ابراهیم، شبکه سی ان ان
مترجم: حمید رضا بابایی
تا همین مارس گذشته، تصاویر و اخبار دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در صفحات نخست رسانه‌های خبری جهان به چشم می‌خورد؛ یعنی زمانی که وی در حال دست دادن با یک وزیر سعودی و نهایی کردن توافقی بود که با میانجی‌گری چین حاصل شد.
شاید آن، مهم‌ترین لحظات بین‌المللی در حیات حرفه‌ای علی شمخانی و احتمالا آخرین مورد آن بود. تقریبا سه ماه پس از آن دیدار بود که شمخانی جابجا شد.
به گزارش رسانه‌های ایران، شمخانی چند روز پیش، و پس از ده سال دبیری شورای عالی امنیت ملی ایران، از این سمت کناره گیری کرد. جانشین او ژنرالی کمتر شناخته شده از سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است که تحلیل‌گران می‌گویند تجربه چندانی فراتر از عرصه نظامی ندارد.
شمخانی نامی است که در خاورمیانه و محافل دیپلماتیک در واشنگتن و اروپا شناخته شده و ستاره بخت دیپلماسی ایران محسوب می‌شد. وی از سال ۲۰۱۳ مسئول ارشد امور امنیتی ایران بود، و پیش از آن در سمت‌های برجسته فراوانی از جمله در سپاه پاسداران و وزارت دفاع خدمت کرده بود.
اما از منظر بین‌المللی، شمخانیِ ۶۷ ساله به خاطر فعالیت‌های اخیر خود شناخته شده بود، به ویژه در پرونده هسته‌ای ایران.
تحلیل‌گران می‌گویند جابجایی ناگهانی شمخانی مسئله‌ای عجیب نیست، زیرا پس از یک دهه طبیعتا دوران حضور وی در شورای عالی امنیت ملی به پایان می‌رسید. اما به گفته آنها، شرایط کناره‌گیری وی احتمالا از این نگرانی ناشی شده است که او بیشتر از آنچه که باید به چشم می‌آمد یا این که بیش از اندازه جاه‌طلب شده بود.
الکس واتانکا، مدیر موسس برنامه ایران در موسسه خاورمیانه در واشنگتن، می‌گوید: «نقش شمخانی در پرونده هسته‌ای ایران چیزی است که احتمالا خوشایند ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری اسلامی ایران و وزیر خارجه‌اش، حسین امیرعبداللهیان نبوده است.»
واتانکا به سی ان ان گفت: «شمخانی دست‌کم دو سال مذاکرات هسته‌ای را مدیریت کرده و در حالی که با حسن روحانی رئیس جمهور سابق اختلافاتی داشت، با رئیسی و امیرعبداللهیان هم مسایلی دارد.»
وی افزود: «از نظر رئیس جمهور رئیسی، در عرصه دستاورد‌های سیاست خارجی به ویژه تنش‌زدایی میان ایران با عربستان و امارات عربی متحده، این احساس وجود داشت که شمخانی همواره مشمول تعریف و تمجید بوده است.»
به گفته این تحلیلگر، رسانه‌های محلی در دو سال گذشته از رئیسی و امیرعبداللهیان چهره مقامات سمبلیک و تشریفاتی ارائه کرده‌اند که احتمالا از همه جا بی‌خبرند، در حالی که شمخانی تصمیم‌گیرنده واقعی بوده است.
وی گفت: «عناصری در داخل حکومت احتمالا چنین حس کرده‌اند که وی باید پایین آورده شود، زیرا برای منافع دیگر گروه‌ها بیش از حد بزرگ شده بود.»
تحلیل‌گران می‌گویند دبیر سابق شورای عالی امنیت ملی جاه‌طلب بود و در سوابق خود مسئولیت‌های گسترده داشته است، از رقابت در انتخابات ریاست جمهوری در سال ۲۰۰۱ گرفته تا داشتن سمت‌های مهم در سپاه پاسداران و وزارت دفاع. در حالی که جانشین او چنین سابقه گسترده‌ای ندارد.
عدنان طباطبایی، تحلیلگر امور ایران و رئیس مرکز تحقیقات کاربردی در مشارکت با شرق (CARPO) به سی ان ان گفت، برکناری شمخانی شاید به مسایل سیاسی جناحی هم مربوط باشد.
وی گفت: «عادلانه بگوییم، تصمیمات راهبردی اتخاذ شده در شورای عالی امنیت ملی – نظیر آنچه که در تنش‌زدایی میان ایران و عربستان رخ داد – نباید در نهایت برگ برنده‌ای برای هیچ جناح سیاسی تلقی شود.» وی خاطرنشان می‌کند سمت‌های سابق شمخانی نظیر دوران وزارت دفاع او، احتمالا وجهه شورای عالی را به عنوان نهادی که چنین دستاورد‌های راهبردی کسب کرده است، تحت‌الشعاع قرار خواهد داد.
بلافاصله پس از کناره‌گیری شمخانی از دبیری شورای عالی امنیت ملی، وی به عضویت مجمع تشخیص مصلحت نظام درآمد و اکنون نیز مشاور سیاسی آیت‌الله خامنه‌ای است، سمتی که به گفته تحلیل‌گران مسیر حرفه‌ای بسیاری از مقامات سابق ارشد بوده است.
محمود احمدی‌نژاد رئیس جمهور سابق نیز، که با رهبری اختلافاتی داشت، به عضویت مجمع تشخیص درآمده است.
سینا طوسی، از اندیشکده مرکز سیاست بین‌الملل در واشنگتن، می‌گوید: «انتصاب در چنین سمتی اغلب راهی برای قدردانی از مقامات ارشد سابق برای خدماتشان بوده است تا به مراکز قدرت هم نزدیک باشند.»
طوسی می‌افزاید: «شمخانی شاید همچنان برای سمت‌های ارشد دیگر در آینده واجد شرایط باشد. اما اهمیت نقش کنونی او می‌تواند تغییر کند. این مساله به میزان دسترسی و نفوذ وی نزد رهبری ایران بستگی دارد و این که چقدر در روند تصمیم‌گیری یا سیاست‌گذاری مشارکت داشته باشد.»
البته رشد موقعیت شمخانی بدون دردسر هم نبوده است. وی علاوه بر اختلاف نظر با اعضای مهم کابینه، با چند مورد رسوایی هم مرتبط بوده است. نظیر ارتباطاتش با علی‌رضا اکبری، شهروند ایرانی- بریتانیایی که همین سال به اتهام فساد و جاسوسی در ایران اعدام شد.
به گفته طوسی، شمخانی علاوه بر مطرح بودن فساد فرزندانش، خود نیز به فساد متهم شده است، اتهاماتی که در گذشته "برای به حاشیه راندن افراد و جناح‌های مختلف به کار می‌رفت. "
سی ان ان برای دریافت دیدگاه‌های وزارت خارجه ایران، با آن تماس گرفت، اما پاسخی دریافت نکرد.
ژنرال علی‌اکبر احمدیان از سپاه پاسداران، جایگزین شمخانی شده است. تحلیل‌گران می‌گویند انتظار می‌رود اکبریان مطیع‌تر از شمخانی بوده، بلندپروازی‌های کمتری نسبت به وی داشته باشد.
طوسی می‌گوید: «احمدیان احتمالا به این دلیل در چنین سمتی منصوب شده است که آیت‌الله خامنه‌ای به وی به عنوان یک فرمانده وفادار و باتجربه نظامی اعتماد دارد، کسی که قادر است منویات رهبری را اجرا کند.» وی می‌افزاید تخصص احمدیان در راهبرد دفاعی و جنگ‌های دریایی هم احتمالا مدنظر آیت‌الله خامنه‌ای بوده است.
طباطبایی معتقد است: احمدیان نخست و بیش از هر چیز، یک "استراتژیست امنیتی و نظامی است"، و این که انتصاب او احتمالا با هدف "غیرسیاسی کردن" محاسبات امنیتی و تصمیم گیری‌ها در شورای عالی امنیت ملی صورت گرفته است.
شورای عالی امنیت ملی در ایران به صورت سنتی دبیرانی با سوابق در حوزه‌های عالی‌رتبه داشته است، افرادی که نقش‌های دیپلماتیک مهمی ایفا کرده‌اند.
تحلیل‌گران می‌گویند (با کنار رفتن شمخانی) در خصوص سیاست‌های امنیت ملی ایران، انتظار تغییرات چندانی نمی‌رود و این که مساله تنش‌زدایی ایران-عربستان نیز که شمخانی سردمدار آن بود، احتمالا دست نخورده باقی خواهد ماند.
اما برخی دیگر در خصوص سرنوشت توافق هسته‌ای ایران که در دو سال گذشته هدایت آن در اختیار شمخانی بوده است، سوالاتی مطرح می‌کنند.
به دنبال خروج دونالد ترامپ رئیس جمهور سابق آمریکا از توافق هسته‌ای ایران ـ موسوم به برجام- در سال ۲۰۱۸، مذاکرات برای احیاء آن به صورت متناوب برگزار شده است.
گفتگو‌های مربوطه سال گذشته به حال تعلیق درآمد و به دنبال انتقال پهپاد‌های ایرانی به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین، روابط تهران و غرب تیره‌تر شد. (جمهوری اسلامی ایران بار‌ها هرگونه فروش این سلاح‌ها به روسیه را به منظور استفاده در جنگ اوکراین تکذیب کرده است.)
مشخص نیست موضع احمدیان در خصوص مساله هسته‌ای چه باشد، اما کارشناسان خاطرنشان می‌کنند که سیاست‌های شورای عالی امنیت ملی، صرفا با نظر دبیر آن شکل نمی‌گیرد و این که احمدیان احتمالا به دنبال دستور مقامات ارشد در حلقه فرماندهی خواهد بود.
طباطبایی می‌گوید: "تنها زمان مشخص خواهد کرد که آیا علی‌اکبر احمدیان نیز مانند علی شمخانی در دو سال گذشته، حضوری چشمگیر در عرصه‌های مختلف خواهد داشت یا خیر. "