نگاه رسانه‌ها و نهادهای فعال در حوزه سیاست بین‌الملل به مذاکرات هسته‌ای و احیای برجام برخاسته از تحلیل‌های متفاوت و زاوید دید آنهاست. این مطلب از سوی یک موسسه فعال در این زمینه منتشر شده است.
دیدارنیوز ـ سرویس بین‌الملل: این مطلب را با ترجمه اختصاصی دیدار بخوانید با این توضیح که همه مطالب درج شده در این مقاله مورد تایید دیدار نیست و تنها جهت اطلاع خوانندگان منتشر شده است.
منبع: موسسه واشنگتن در امور سیاست خاور نزدیک
نویسنده: اومر کارمی
مترجم: حمید رضا بابایی
از زمان به قدرت رسیدن ابراهیم رئیسی در سال گذشته، ایران مدام مسئله پیوستن مجدد به توافق هسته‌ای (برجام) را کم اهمیت‌تر جلوه داده است، اما در هفته اخیر لفاظی‌هایش در خصوص این مسئله به صورت ملموس تغییر یافته است.
گزارش‌ها حاکی از "پیش نویس نهایی" توافق است که مقامات اروپایی در اختیار طرف‌های برجامی قرار داده‌اند، و با نزدیک شدن به دوراهی دیگر در مذاکرات هسته‌ای، به نظر می‌رسد دولت ایران تیم مذاکره کننده و همچنین افکار عمومی را آماده می‌کند تا در صورتی که شرایط اقتصادی و سیاسی اقتضا کند، امتیازدهی صورت گیرد، چه این مسئله سریع انجام شود و یا در آینده!
به نظر می‌رسد مقامات ایرانی درحال دنباله‌روی از دستورالعمل‌هایی هستند که در سال ۱۹۸۸ تدوین شد، یعنی زمانی که ایران مجبور بود برای پایان دادن به جنگ ویرانگر و طولانی با عراق، به دنبال راه‌حل باشد گرچه بار‌ها اعلام کرده بود که تا آخر خواهد جنگید. در آن زمان مانند اکنون، هدف این بود تا اجماعی داخلی شکل بگیرد بر مبنای این دیدگاه که جمهوری اسلامی در برخی موارد باید در منابع و زمان، قدری سرمایه‌گذاری کند تا سیاست‌هایش در محافل داخلی توجیه شوند. گرچه مذاکرات هسته‌ای کنونی هیجانات آن لحظات سرنوشت‌ساز را ندارد، اما همچنان بسیاری از ساز و کار‌های همان دوران در خصوص گفتگو‌ها مشهود است.
مثلا حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران در کنفرانسی خبری در ۲۴ مرداد اعلام کرده بود اگر آمریکا در خصوص پاسخ ایران به پیش‌نویس ارائه شده از جانب اتحادیه اروپا انعطاف کافی نشان دهد، رسیدن به توافق تا چند روز آینده امکان پذیر خواهد بود. وی همچنین به انتقادات داخلی از پیش‌نویس توافق، پاسخ و توضیح داد نمایندگان مجلس حق دارند از نواقص موجود در آن پیشنهاد گلایه کنند، اما نباید فراموش کنند که در مذاکرات باید ملاحظات و خواسته‌های طرف مقابل را نیز لحاظ کرد.
چند ساعت بعد در همان روز، ابراهیم رئیسی رئیس جمهوری اسلامی ایران، در نشست ویژه شورای عالی امنیت ملی – که ریاستش را برعهده داشت- درباره پاسخ رسمی ایران به پیش نویس توافق بحث و مذاکره کرد، پاسخی که چند ساعت بعد ارائه شد.
در ۲۵ مرداد امیرعبداللهیان با اعضای کمیسیون امنیت ملی مجلس جلسه‌ای توجیهی برگزار کرد. علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی، علی باقری کنی مذاکره کننده ارشد هسته‌ای و محمد اسلامی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران نیز در آن نشست حضور داشتند.
بر اساس اعلام نورنیوز، رسانه وابسته به شورای عالی امنیت ملی ایران، شمخانی به نمایندگان مجلس گفت ایران از خطوط قرمز هسته‌ای خود عقب نشینی نخواهد کرد. پویش لازم برای جلب موافقت مجلس روز بعد نیز ادامه یافت، یعنی زمانی که چهار مقام یاد شده در نشست دیگر مجلس در پشت در‌های بسته حضور یافتند. امسال هر بار که رسیدن به توافق هسته‌ای ظاهرا نزدیک به نظر می‌رسید، جلسات توجیهی مشابه برگزار می‌شد، اما حضور این چهار مقام ارشد در مجلس غیرطبیعی بوده است.
همزمان مقامات ارشد از ظرفیت رسانه‌ای استفاده کرده‌اند تا اجماعی داخلی شکل بگیرد. مثلا گفته می‌شود باقری کنی در جلسه‌ای توجیهی با روزنامه نگاران برجسته، برای آن‌ها ابعاد مختلف توافقی را که قرار است حاصل شود، تشریح کرده است.
تمام این تلاش‌ها یادآور فعالیت‌های مرحوم اکبر هاشمی رفسنجانی است که خاطراتش ثبت شده. وی در سال ۱۹۸۸ فرماندهی جنگ با عراق را برعهده داشت و همزمان برای پایان دادن به آن از هیچ تلاشی فروگذار نمی‌کرد. براساس خاطرات منتشر شده، وی تلاش می‌کرد دیگر رهبران ایران را متقاعد کند که کشور در شرایط حاد به سر می‌برد و دیگر قادر به تامین هزینه‌های جنگ نیست. وی در آن زمان در جلسات توجیهی با مجلس، نیرو‌های مسلح و نهادهای مختلف دیگر شرکت می‌کرد.
آن‌ها همین پیام را به مقامات رده میانی حکومت و همچنین افکار عمومی منتقل می‌کردند و با توجیه امامان جمعه از آن‌ها می‌خواستند در خطبه‌هایشان درباره تصمیمات مدنظر توضیح دهند. آن‌ها با برپایی کنفرانس‌های خبری و هماهنگی با رسانه‌ها تلاش می‌کردند منطق سیاست جدید را توضیح دهند و ایران را پیروز جنگ بنامند.
سرانجام آیت الله خمینی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، با وجود خطر مخالفت از سوی طرفداران تندرو و متعصب، تصمیم گرفت برای بقای حکومت با سیاست مدنظر موافقت کند. وی اعلام کرد برای این منظور "جام زهر" را می‌نوشد...
در مدت زمان مذاکرات هسته‌ای از ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۵ هرکجا که امتیازدهی لازم بود، تهران همین رویکرد را داشته است.
پیام اخیر تهران بر سه نکته مهم متمرکز شده است. نخست، تاکید بر آن که گرچه توافق دست یافتنی است، اما اکنون توپ در زمین آمریکا است و این واشنگتن است که باید امتیازات بیشتر بدهد. سخنگوی وزارت خارجه ایران در ۲۴ مرداد اعلام کرد پیش‌نویس توافق ارائه شده از جانب اروپا، به رغم پیشرفت نسبی که طرف‌های مختلف حاصل کرده‌اند، همچنان خواسته‌های ایران را برآورده نمی‌کند. همزمان خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) بار‌ها تاکید کرده که واشنگتن باید تصمیات لازم سیاسی را اتخاذ کند. امیرعبداللهیان بر این مساله تصریح می‌کرد که آمریکا باید امتیاز داده و تضمین کند توافق جدید ادامه خواهد یافت.
روزنامه‌های تندرو نیز مباحثات مشابه را منعکس کرده‌اند. روزنامه جوان در مقاله‌ای در ۲۶ مرداد نوشت تهران شرایط را به گونه‌ای رقم زده است که برای واشنگتن دشوار است به توافق، نه بگوید؛ و کیهان نیز بار‌ها تاکید کرده است توافق بدون رفع واقعی تحریم‌های آمریکا و تضمین‌های لازم، بار دیگر به ضرر ایران تمام خواهد شد، و این که دولت باید به خاطر داشته باشد نبودن توافق بهتر از توافق بد است.
این پیام رسانی شاید شیوه حکومت ایران برای مقابله با انتقادات احتمالی عناصر داخلی در آینده است که به دنبال راهکار عملگرایانه‌تر در مذاکرات بوده‌اند. حسن روحانی رئیس جمهور سابق ایران ماه گذشته گفته بود اگر مجلس قانون دسامبر ۲۰۲۰ را در زمینه هسته‌ای تصویب نکرده بود، برجام در دولت او می‌توانست احیا شود. این قانون دولت ایران را ملزم کرد از تعهدات هسته‌ای خود بر اساس برجام بکاهد.
دوم، مقامات و رسانه‌های محافظه کار از مذاکرات ستایش می‌کنند (و فراتر از آن از دولت رئیسی)، و ظاهرا هدفشان مقابله با انتقاد تندرویان از عملکرد و انگیزه مذاکره کنندگان است، رویکردی که کاملا با عکس العمل آن‌ها در دولت روحانی متفاوت بوده است. امام جمعه تهران در خطبه‌های ۲۱ مرداد در تهران از مذاکره کنندگان به عنوان تیم "باتجربه، انقلابی و باانگیزه" یاد کرده بود.
رئیس جمهور رئیسی نیز در ۳۰ مرداد گفت ایران به خاطر "رویکرد شرافتمندانه" خود به "بخش چشمگیری از خواسته هایش" رسیده است. حتی کیهان – که اغلب بر مذاکرات هسته‌ای می‌تازد – در مقاله‌ای در ۲۴ مرداد نوشت مذاکره کنندگان مراقب بوده اند که بر اصول و منافع ایران پافشاری کنند. کیهان افزود این توافق بسیار قوی‌تر از توافقی است که دولت روحانی امضا کرده بود. البته این روزنامه خاطرنشان کرده است که پیش نویس توافق هسته‌ای همچنان غیرقابل قبول است. با این وجود مُهر تایید آن بر تیم مذاکره کننده احتمالا علامت دیگری برای خوانندگان محافظه کار و تندرو است تا زمینه سازی شود در صورت حاصل نشدن توافق در روز‌های آتی، مذاکرات ادامه خواهد یافت.
سوم، مانند قبل، مقامات حکومت می‌گویند حصول توافق برای ایران ضروری نیست و این که کشور یک "طرح جایگزین" نیز دارد، همان سخنانی که حسین امیرعبداللهیان در ۲۴ مرداد اعلام کرد. معاونش، مهدی صفری که هدایت امور اقتصادی وزارت خارجه را برعهده دارد و پیشتر سفیر ایران در روسیه و چین بوده است، در مصاحبه با روزنامه اصلاح‌طلب اعتماد در تایید این سخنان گفته بود، "تحریم‌ها به معنای مرگ نیست. "
روزنامه دولتی و محافظه‌کار جام جم، در صفحه نخست خود در ۲۷ مرداد به دیپلماسی فعال دولت رئیسی اشاره کرد و نوشت این سیاست سبب شده است کشور با موفقیت تحریم‌ها را دور بزند. سه روز بعد، روزنامه دولتی ایران از "دیپلماسی فعال در عرصه انرژی" قدردانی کرد؛ و امروز (۳۱ مرداد) نیز سخنگوی وزارت خارجه ایران گفت غرب بیشتر از ایران به توافق نیاز دارد. وی افزود اگر توافقی حاصل نشود، حکومت با شدت بیشتر سیاست خارجی کنونی خود را ادامه خواهد داد. کیهان هم پا را فراتر نهاد و مدعی شد ایران "در موقعیتی برتر" قرار دارد، زیرا واشنگتن و اروپا هستند که به شدت به نفت ایران نیاز دارند.
درباره این که "طرح جایگزین" عملا به چه معنا می‌تواند باشد، اسماعیل کوثری نماینده برجسته مجلس در ۲۵ مرداد هشدار داده بود که ایران در صورت لزوم ظرفیت غنی‌سازی اورانیوم خود را به ۱۹۰ هزار سو، افزایش خواهد داد.
آیت الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران هفته هاست که درباره مذاکرات هسته‌ای سخنرانی نکرده است - این که باید امتیاز داد و یا قید توافق را زد ـ اما به احتمال بسیار قوی، هر گونه تصمیم و دستور هسته‌ای که شورای عالی امنیت ملی اتخاذ کند، با هماهنگی رهبری ایران صورت گرفته و به تایید وی می‌رسد.
در حال حاضر مشخص نیست که آیا رهبری ایران می‌خواهد امتیاز بیشتری داده شود یا این که ترجیح داده می‌شود از منافع برجام در کوتاه مدت چشم پوشی شود...
خوش‌بینی‌های اخیر درباره سرنوشت برجام، به تقویت ارزش پول ملی ایران در مقابل دلار منجر شده است، اما ناکامی در حصول توافق (یا دستکم ادامه مذاکرات) می‌تواند بار دیگر بازار‌های ایران را در سیر نزولی شدید قرار دهد.