اینکه صنایع دستی نسبت به دو حوزه میراث فرهنگی و گردشگری همواره از اهمیت کمتری برخوردار بوده، چالش امروز و دیروز وزارت متبوع نیست؛ این بی توجهی به صنایع دستی ریشه در گذشته های دور دارد چه زمانی که میراث فرهنگی سازمان بود چه حالا که پیشوند وزارت را به همراه می کشد.
دیدارنیوز ـ نسرین نیکنام: بسیاری از پژوهشگران و فعالان حوزه صنایع دستی تصور می کردند تبدیل وضعیت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به وزارتخانه بخش عمده ای از مشکلات هنرمندان این حوزه را کاهش خواهد داد، اما چنین اتفاقی نیافتاد، حجت اله مرادخانی پژوهشگر صنایع دستی و مدرس دانشگاه در گفت و گو با دیدار برخی از این مشکلات را توضیح داد.
او می گوید: امسال بعد از کش و قوس بسیار یعنی در سال ۱۴۰۰ ابلاغ قانون حمایت از هنرمندان و صنعتگران و فعالان حوزه صنایع دستی بود قانونی که در سال ۱۳۹۶ به تصمیم مجلس رسید، اما در دولت قبل متاسفانه بنا بر اهمال و بی‌توجهی ۴ سال نگارش آیین نامه اجرایی آن به طول انجام و خاک خورد و هنرمندان از مواهب آن محروم شدند تا در روز‌های آخر دولت آیین نامه اجرایی آن به تصویب هیئت وزیران رسید
این گفت و گو را بخوانید.
*در سال جدید و با آمدن دولت جدید خاص شاهد چه اتفاق هایی بودیم و آیا دستاورد مثبتی حاصل شد یا خیر؟
در خصوص وضعیت حوزه میراث فرهنگی در سال ۱۴۰۰ شاید مهمترین اتفاق از نظر ساختاری تغییر دولت بود که در همه عرصه‌ها بوده و حضور تیم جدید در وزارت فرهنگی گردشگری و صنایع دستی بود که مهمترین چالشی که در ابتدای این راه به وجود آمد این بود که مدیران جدید و تیم جدید تخصصی در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی نداشتند تا حدودی و این انتصابات غیر تخصصی مقداری برای فعالان این حوزه دغدغه‌ای بود که ترس از آسیب‌های بی بازگشت به داشته‌های مهم این حوزه در ذهن آن‌ها به وجود آورده بود.
به هر حال این حوزه در سال ۱۴۰۰ با چالش‌ها و فرصت‌هایی روبرو بود. اتفاق خوب این قضیه ثبت جهانی راه آهن سراسری ایران و منظر فرهنگی اورامانات بود که تقریبا در طول سال البته قبل از آمدن دولت جدید اتفاق افتاد، ولی در حوزه میراث فرهنگی سال ۱۴۰۰ بوده که مسئله مهمی است. چالش‌هایی که در سال ۱۴۰۰ به وجود آمد چالش‌هایی بود از قبیل تعرض و آسیب به بافت تاریخی شهر شیراز و چند شهر دیگر مانند قزوین که وزارت میراث فرهنگی و شخص وزیر و معاون میراث فرهنگی موضع گیری مشخصی در خصوص آن نداشتند.
همچنین چالش و آسیبی که به بافت باغ عفیف آباد توسط تیم تولید سریال خانم نرگس آبیار وارد شد و آنجا هم شاهد بودیم که متولیان امر موضع گیری مشخصی نکردند و تحت تاثیر کنش گری‌های عمومی بود که آن پروژه متوقف شد.چالش دیگر که منشاء این چالشی است که عرض می‌کنم (درخصوص بحث ماجرای ثبت خوشنویسی ایران) برمی‌گردد به دولت قبل، ولی تاریخ ثبت آن در دولت جدید بود.
درواقع مسئله حواشی مربوط به ثبت برنامه ملی پاسداری از خوشنویسی ایران بود که متاسفانه به اسم ثبت جهانی خوشنویسی ایران معرفی و منعکس شد در رسانه‌ها که این اصلا واقعیت نداشت و در سال گذشته خوشنویسی عربی و حسن خط ترکیه به عنوان میراث ناملمدس به ثبت رسید و این پرونده ما صرفا پذیرفته ش.
چالش مهم دیگری که اواخر سال به وجود آمد بحث حواشی مربوط به معرفی پرونده ماسوله به عنوان سهمیه ثبت جهانی ایران بکد که خیلی از فعالان این حوزه معتقد بودند که الویت‌های اصلی تری از ماسوله وجود دارد و طبق اولویت بندی‌های قبلی فعلا زمان ماسوله نباید می بود و پرونده‌های مشترکی مثل مساجد و درختان دیرزی ایران را داشتیم که اهمیت بیشتری داشتند به علت تعداد بیشترشان، ولی ماسوله به عنوان پرونده ماسوله قرار است به یونسکو ارسال شود که با انتقاداتی روبرو شد.
در صدر این‌ها موضع گیری که آقای ضرغامی وزیر میراث فرهنگی در سفری که با رئیس‌جمهور به گرگان داشتند و تایید کردند مجوز احداث تله کابین علی آباد را که ستون‌های این تله کابین در زون اصلی جنگل‌های هیرکانی مستقر می‌شود و این قضیه برای دوستداران میراث فرهنگی و محیط زیست بسیار شوک آور بود چون طبق دستور العمل‌ها و قوانین قبلی و کش و قوس‌های زیادی که بود همه مقابل احداث این تله کابین ایستادند و ناگهان وزیر میراث فرهنگی اعلتم کردند که مشکلی ندارد و احداث کنند. در صورتی که طبق قوانین وزارتخانه متبوع ایشان این کار تخلف مهرز است، چون تعرض به حریم و عرصه یک اثر جهانی است و اگر به آن توجه نشود ممکن است اثر را از ثبت جهانی و یونسکو خارج کنند و تهدید مهمی برای گنجینه عظیم جنگل‌های هیرکانی است.
*در دو سال گذشته حوزه گردشگری به دلیل شیوع کرونا به شدت آسیب دید و تحت تاثیر اتفاق هایی قرار گرفت که سبب شد این حوزه به جای پیشرفت پسرفت داشته باشد و هیچ وعده داده شده محقق نشد، در سال پیشرو به نظر شما وزارت میراث باید چه سیاستی باید پیش بگیرد؟
در ۱۴۰۰ گردشگری همچنان مشکل کرونا به قوت خود وجود داشت و واقعاً نمی‌شد کار جدی انجام داد به علت شیوع فصلی و بالا و پایین رفتن مبتلایان و تغییر رنگ مدام شهر‌ها نمی‌شد هیچ انتظاری داشت، چون به هر حال ستاد ملی مبارزه با کرونا تمام مسائل را برنامه‌ریزی می‌کرد که این حوزه شدیداً تحت تاثیر آن قرار گرفته بود که البته در دو سال اخیر این مشکل نفس فعالان این حوزه را گرفت،ولی کم کم رو به پایانِ سال این مشکل تا حدودی تعدیل شد و به نظر من در سال ۱۴۰۱ تا حدود خیلی زیادی رفع شود.
نکته‌ای که در این حوزه وجود دارد به طور مشخص الویت اصلی وزیر میزاث فرهنگی، آقای ضرغامی حوزه گردشگری است در این وزارتخانه، چون در بسیاری از نشست‌ها و جلسات کاری که داشته کلید واژه اصلی که در بحث‌ها بوده حوزه گردشگری است که ما به هر حال امیدواریم این‌ها موجب شود که اتفاقی در عمل هم بیفتد.اما مهمترین اتفاق در سال ۱۴۰۰ در ارتباط با حوزه گردشگری از دست رفتن فرصت عظیم حضور در اکسپو دوبی بود.این اکسپو در فروردین که به پایان برسد چهار دوره بعدی در اوزاکای ژاپن است و برای ما بسیار فاصله دارد و دور است.البته که متولی اکسپو وزارت صمت بود و عملکرد اصلاً قابل دفاعی نداشت.
وزارت میراث هم یکسری از تورلیدر‌های مختلف را برای بازدید از اکسو و آشنایی با آن فرستاد و سفر‌هایی ترتیب دادند که اتفاق خوبی بود، اما اکسپو بسیار فرصت عظیم و راهبردی بود که می‌شد بهره‌برداری فراوانی از آن بشود که به طور کلی این فرصت را از دست دادیم که این هم حرجی به وزارت میراث نیست. در حد خود تلاش خود را انجام دادند و ربط به وزارت صمت و متولیان آن حوزه داشت
در ۱۴۰۰ به نظر می‌رسد که برای گردشگری ورودی (incoming) به کشور بسترسازی‌های حقوقی و قانونی باید صورت بگیرد که خیلی کش و قوس زیادی نباشد و در سطح روابط بین الملل هم برای این که بتوانیم با کشور‌های بیشتری ویزای خود را برداریم به صورت مشارکتی اتفاق بیفتد بسیار مسئله مهمی است که خیلی می‌تواند به ما کمک کند که در این زمینه بتوانیم ظرفیت گردشگری را در داخل زیرساخت هایش را ایجاد بکنیم؛ منتهای مراتب نکاتی هم وجود دارد که باید به آن دقت کرد که این نکات در این حوزه گردشگری چند مسئله مهم را هم مد نظر قرار دادیم:
یکی اینکه واقعاً از توسعه استار گسیخته اماکن و فضا‌ها و تور لیدر‌ها و تور‌ها جلوگیری شود و نظارت‌ها نظارت مهمی است برای اینکه گردشگری دچار حاشیه نشود و آسیب نبیند.
از طرف دیگر مشکل نهادینه در ایران داریم که متاسفانه نهاد‌های نظارت گردشگری اصلا به آن ورود کردند و آن هم مواجهه به تراول اینفلوئنسر‌ها است. کسانی که بدون هیچ تخصص و تبحر و تجربه میدانی دقیقی صرفاً برای جذب فالوور در شبکه‌های اجتماعی و گرفتن تبلیغات می‌روند و در بسیاری از جا‌های بکر که هنوز زیرساخت ندارند و هنوز آمادگی پذیرش گردشگر ندارد، چه در جاذبه‌های طبیعی و چه در جاذبه‌های فرهنگی زمینه‌هایی را ایجاد می‌کنند که ناگهان حجم زیادی از آدم‌ها می‌روند و آسیب‌های بی بازگشتی برمی‌گردد و اینکه من فقط می‌روم سفر و دوست دارم و عکس میگیرم دلیل بر تخصص من نیست که در مقوله مهم سفر مداخله بکنم و برای دیگران نسخه بپیچم یا نپیچم. این جماعت و این رویکرد‌ها باعث مداخلات بسیار خطرناکی در جامعه‌ی محلی می‌شود که امیدوارم معاونت گردشگری نسبت به مواجهه درست با این دوستان یک عملکرد خوب داشته باشد و بتواند از آسیب‌هایی که به وجود می‌آورند جلوگیری بکند حتی الامکان از طرف دیگر رویکرد اصلی ما در میان‌مدت و بلندمدت برای توسعه گردشگری و ورود گردشگران خارجی، مسئله صادرات محصولات فرهنگی مان است.
ما باید بتوانیم محصولات فرهنگی خود را صادر کنیم و دیگران را متوجه حضور ایران و جاذبه‌های آن و محصولات آن بکنیم، برند ملی خود را تقویت کنیم تا آن‌ها به واسطه این وارد کشور شود.ما اصولا رویکردمان برعکس است. یعنی می‌گوییم گردشگر به اینجا بیاید سوغات بخرد و ببرد که خیلی رویه درستی نیست و در دنیا خیلی هم مورد استقبال قرار نمی‌گیرد.
*صنایع دستی همواره حوزه مهجور بوده حالا به ما بگویید در سال گذشته چه مشکلاتی در بخش صنایع دستی داشتیم و وضعیت هنرمندان و رشته های صنایع دستی و رشته های در حال منسوج چگونه است و پیشنهاد شما به معاون صنایع دستی برای بهبود این وضعیت چیست؟
در ارتباط با صنایع دستی باید عرض بکنم که در سه سال اخیر وضعیت آن اصلا مطلوب نبوده و در دوران کرونا بسیاری از کارگاه‌ها متحمل خسران و رکود و تعطیلی جدی شدند. بسیاری از فرصت‌های آن هم مسلما از دست رفت؛ تعطیلی و خیلی از بستر‌های خرده فروشی صنایع دستی در قالب بازارچه‌های دائمی و موقت و نمایشگاه‌های نوروزی و مناسبتی و نمایشگاه‌های ملی و منطقه‌ای، همه تحت تاثیر کرونا از بین رفت و متاسفانه نگاه آگاهانه‌ای در دولت قبل وجود نداشت که برای ساماندهی این‌ها در فضای مجازی عملی اثربخش داشته باشند و زمان با وجود بیان و مطرح کردن فعالان این حوزه از دست رفت و یک سالی که می‌توانست فضای مجازی بستر مهمی برای فروش صنایع دستی باشد معطوف شد به خود هنرمندان؛ علی‌ای حال اتفاق خوب امسال بعد از کش و قوس بسیار یعنی در سال ۱۴۰۰ ابلاغ قانون حمایت از هنرمندان و صنعتگران و فعالان حوزه صنایع دستی بود قانونی که در سال ۱۳۹۶ به تصمیم مجلس رسید، اما در دولت قبل متاسفانه بنا بر اهمال و بی‌توجهی ۴ سال نگارش آیین نامه اجرایی آن به طول انجام و خاک خورد و هنرمندان از مواهب آن محروم شدند تا در روز‌های آخر دولت آیین نامه اجرایی آن به تصویب هیئت وزیران رسید.یعنی مرداد ۱۴۰۰.
ولی در دولت جدید نسبت به این قضیه اهتمام خوبی صورت گرفت. قانون ابلاغ شد و در مواردی هم اجرایی شد، منتها نکته‌ای که وجود دارد این است که به طور مشخص وزیر میراث فرهنگی مهندس ضرغامی در مقایسه با گردشگری، چندان صنایع دستی برای ایشان اولویت ذهنی نیست چرا که در سخنرانی‌ها و نشست‌ها و جلسات خیلی حوزه صنایع دستی کلید واژه مورد بحث ایشان نیست و باز تاکید می‌کنم که در طول سال ۱۴۰۰ یعنی در ۷ ماهی که ایشان در قامت وزیر در این وزارتخانه حضور داشتند حتی یک جلسه با فعالان حوزه صنایع دستی و هنرمندان و پیشکسوتان این عرصه در دفترشان نداشتند در صورتی که با فعلان حوزه گردشگری بسیار نشست‌های متعدد داشتند چه تا ابتدا چه در اواسط البته در سفر‌های استانی شان در خصوص صنایع دستی به بازدید کارگاه‌ها هم رفتند، ولی من حیث المجموع برای ایشان الویت جدی نیست.
اما چالش مهم حوزه صنایع دستی در اواخر سال ۱۴۰۰ و توسط مجلس رقم خورد. در مجلس ۱۷ اسفند ماه مصوبه‌ای به تصویب رسید برای تعیین ساز و کار پایش معافیت بیمه‌ای هنرمندان صنایع دستی و قالیبافان مجلس تصویب کرد که برقراری این معافیت بیمه‌ای منوط شود به آزمون وسع وزارت کار و اینکه آن هنرمند در چهار دهک اول درآمدی قرار بگیرد که این قضیه احتمالاً در سال ۱۴۰۱ چالش اصلی پیشروی معاونت صنایع دستی خواهد بود، چون خیلی از هنرمندان احتمالاً با این ساز و کار از گردونه بحث بیمه حذف می‌شوند و امیدوارم دولت محترم و وزارتخانه میراث فرهنگی قبل از تصویب این در شورای نگهبان و قانونی شدن جلوی آن را بگیرد، چون اگر نگیرد به احتمال زیاد خیلی از هنرمندان در این ۴ دهک قرار نمی‌گیرند و آن آزمون وسع هم نه ساز و کارش معلوم است و نه روش انجامش در نتیجه احتمالا خیلی‌ها را حذف کندو در ۱۴۰۱ هم در حوزه صنایع‌دستی به نظر من تلاش و تمرکز برای اجرایی کردن بند‌های مختلف قانون حمایت از هنرمندان صنعتگران و فعالان حوزه صنایع کار موثری خواهد بود و اینکه ظرفیت‌های بالقوه آن به فعلیت برسد و با لاوی کردن بین دستگاه‌های مختلف مواد مختلف این قانون محقق شود.
این گام بسیار استواری است و خیلی می‌تواند کمک بکند بی تردید و اگر کل سال ۱۴۰۱ بر روی این تمرکز شود به نظر من خیلی حرکت رو به جلویی خواهد بود.گام‌ها و پیشنهاد‌های دیگر بنده توسعه فروش مجازی به طور جدی یا توسط خود وزارتخانه‌ها مشارکت با بخش خصوصی استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش بنیان در این زمینه و زمینه‌سازی برای حل مشکلات صادرات صنایع دستی یعنی مشکلات حقوقی و قانونی که یک بخشی از آن توسط قاندن حمایت از هنرمندان قابل رفع است و بخشی دیگر از طریق لابی‌های قانونی دیگر و در پایان در این حوزه معتقدم که وزارت میراث فرهنگی و معاونت صنایع دستی بایستی مراقب توسعه افسارگسیخته حوزه صنایع دستی باشد چرا که اگر نظارت در این زمینه هم نباشد مداخلات و آسیب‌هایی شکل می‌گیرد که احتمالاً بازگشت پذیر نباشند.