محاسبات مربوط به نرخ تورم و اعلام آن از سوی مراجع آماری کشور، به یکی از آمار‌های پُرکاربرد در جامعه تبدیل شده و از نرخ تورم در مباحث مهمی مانند تعیین حقوق و دستمزد، نرخ سود بانکی، تعیین هزینه خدمات و ... استفاده می‌شود.
به گزارش دیدار نیوز خوزستان، یکی از چالش برانگیزترین مباحث مطرح در اقتصاد ایران، نرخ تورم و نحوه محاسبه آن است. به صورت کلی، تورم به افزایش مستمر و پایدار سطح عمومی قیمت کالا‌ها و خدمات در یک اقتصاد و در یک دوره زمانی مشخص، گفته می‌شود. به بیان ساده‌تر، تورم افزایش سطح عمومی قیمت‌ها در یک بازه زمانی مشخص است و عموما افزایش غیرمتناسب سطح عمومی قیمت‌ها در محاسبه تورم نظر گرفته می‌شود.
درباره نرخ‌های تورم اعلامی، چند موضوع مطرح است. اولا اینکه نرخ تورم‌های اعلامی اغلب مورد پذیرش جامعه قرار نمی‌گیرند و بیشتر مردم فکر می‌کنند، محاسبات به درستی انجام نشده و یا قصد پنهان کاری در آماردهی‌ها وجود دارد. این مسئله به صورت کلی، باعث تضعیف آمار‌ها و جایگاه مراکز آماری در ایران شده است.
برداشت‌های اشتباه از آمار‌ها
اغلب مردم می‌گویند قیمت‌ها بیشتر از درصد‌های اعلامی مراکز آماری در هر دوره رشد دارد، اما نکته مهمی که وجود دارد این است که محاسبات به سرعت رشد قیمت‌ها اشاره دارد و نه میزان افزایش قیمت هر کالای مصرفی. به عنوان نمونه اگر رشد نرخ تورم کالا‌های خوراکی در یک دوره، ۱۰ درصد بیان شود، به این معنی است که سرعت رشد قیمت کالا‌های خوراکی به صورت متوسط در دوره مورد بررسی ۱۰ درصد بیشتر شده، نه قیمت کالا.
ممکن است ما بگوییم که قیمت برنج به یکباره گران شده، حال چگونه نرخ تورم ۱۰ درصد است؟ بنابراین نرخ تورم‌ها به میزان افزایش قیمت‌ها اشاره ندارد و تنها سرعت رشد را بررسی می‌کند و از سویی میانگین سرعت رشد سبد در نظر گرفته شده مرکز محاسبه آمار برای اعلام نرخ تورم هر دوره است.
نکته دوم این است که به دلیل وجود مراکز مختلف آمارگیری، نرخ‌های اعلامی اغلب با یکدیگر متفاوت بوده و از اینرو نرخ تورم اعلام شده توسط بانک مرکزی برای یک فصل با نرخ تورم مرکز آمار ایران دارای اختلاف است که البته دلایلی برای این موضوع برشمرده شده است.
مهم‌ترین دلایل بروز اختلاف در محاسبات آماری به سبد متفاوت کالای محاسبه شده به عنوان نمونه در بانک مرکزی و مرکز آمار ایران باز می‌گردد. همچنین اینکه سبد کالای مرکز آمار از اقلام بیشتری و حدود ۵۰۰ قلم کالا تشکیل شده و تمامی شهر‌ها و روستا‌ها را شامل می‌شود، اما نرخ تورم بانک مرکزی تغییرات قیمتی ۷۰ شهر را بررسی می‌کند. در عین حال، موضوع تفاوت در مبنا قرار دادن سال پایه نیز در اختلاف محاسبات و نتیجه گیری تاثیرگذار است.
طی سال‌های دهه ۸۰ و ۹۰ اختلافات فراوانی بین بانک مرکزی و مرکز آمار وجود داشت و اینکه کدام یک باید مرجع آمار قرار بگیرند، اختلاف نظر شدیدی وجود داشت. در نهایت مجلس، مرکز آمار ایران را مرجع اعلام آمار‌ها دانست، اما به دلیل قدمت بانک مرکزی در محاسبات آماری و همچنین استناد مراجع بین المللی به آمار‌های بانک مرکزی، قرار شد بانک مرکزی نیز به محاسبات خود ادامه دهد.
با این وجود در مقاطعی، مقامات ارشد کشور بر لزوم رفع اختلافات آماری بین این دو مرجع آمارگیری برای جلوگیری از سردرگمی دستگاه‌های استفاده کننده از محاسبات آماری تاکید کرده اند.
فرمول موجود برای محاسبه نرخ تورم که توسط بانک مرکزی و مرکز آمار مورد استفاده قرار می‌گیرد، تقریبا یکی است. در توضیحات فرمول مورد استفاده برای ارائه آمار‌های نرخ تورم آمده است:
برای تبدیل ارزش ریالی مبلغی در یک مقطع زمانی نسبت به مقطع زمانی دیگر (در گذشته) از شاخص بهای کالا‌ها و خدمات مصرفی (CPI) به شرح فرمول ذیل استفاده می‌شود:
مبلغ ریالی × عدد شاخص در مقطع زمانی مورد نظر = ارزش ریالی مبلغ در مقطع زمانی مورد نظر
عدد شاخص در مقطع زمانی اول
به منظور تسهیل این عملیات محاسبه گر تعبیه شده تا بدون مراجعه به جداول اعداد شاخص CPI بتوان تبدیل مورد نظر را انجام داد. همچنین مرکز آمار ایران درباره نحوه محاسبه نرخ تورم چنین می‌گوید: آمار‌های تجمیع‌شده در نهایت در یک فرمول محاسباتی تحت عنوان شاخص لاسپیرز که روش محاسباتی استاندارد برای اندازه‌گیری تغییرات قیمتی در سطح جهانی است، جایگذاری می‌شود و از حاصل ضرب قیمت و مقادیر مصرفی (قیمت‌های نسبی در وزن‌ها) در صورت و مخرج این فرمول محاسباتی، شاخص قیمت مصرف‌کننده و یا نرخ تورم به دست می‌آید.
استفاده از نرخ تورم برای تعیین دستمزد تا مباحث سیاسی
از نرخ‌های اعلامی تورم در دوره‌های مختلف زمانی، استفاده‌های گوناگونی می‌شود. یک استفاده مهم از نرخ‌های تورم، مبنا قرار دادن آن برای افزایش حقوق و دستمزد سالیانه کارگران و کارمندان است. شورای عالی کار، هر ساله برای افزایش حداقل دستمزد سال آینده میلیون‌ها کارگر و مشمول قانون کار، نرخ تورم اعلامی بانک مرکزی را در ماه‌های زمستان به عنوان مبنا قرار می‌دهد و دولت و مجلس نیز برای افزایش میزان حقوق کارمندان دولت و بازنشستگان در سال آینده، از نرخ تورم به عنوان مبنای افزایش دستمزد استفاده می‌کنند.
علاوه بر این، سازمان‌ها و دستگاه‌های مختلف برای برنامه ریزی و همچنین انجام پروژه‌ها و تعیین هزینه از نرخ‌های تورم و پیش بینی نرخ‌ها در دوره‌های آینده استفاده می‌کنند. همچنین در نظام بانکی نیز، نرخ تورم باید مبنای تعیین نرخ سود تسهیلات و سپرده‌ها قرار گیرد. با افزایش و کاهش نرخ تورم در دوره‌های مختلف زمانی، فشار‌ها به بانک‌ها و بانک مرکزی برای تغییر نرخ سود سپرده‌ها و تسهیلات افزایش می‌یابد و این مسئله به اهمیت نرخ تورم و لزوم انجام محاسبات دقیق آن توسط مراجع آماری اشاره دارد.
از نرخ تورم در دوره‌های گوناگون فعالیت دولت ها، استفاده‌های سیاسی نیز شده است. از دستگاری در آمار‌ها و تا پنهان کاری و دستور به توقف انتشار آمار‌ها در دوره‌های گذشته می‌توان سراغ گرفت که وجود این مسائل به اهمیت بالای نرخ‌های تورم و ماسبات آماری در کشور اشاره دارد. در واقع، می‌توان گفت یکی از مباحثی که دولت‌ها از آن می‌توانند برای فشار به دولت‌های گذشته و یا گروه‌های رقیب استفاده کرده و یا در صورت کاهش نرخ تورم به عنوان عملکرد مثبت دولت خود از آن نام برده و مورد استفاده قرار دهند، نرخ تورم است