اینجا همه چیز را بویِ نیستی و مرگ فرا گرفته؛ حتی زمین‌های کشاورزی و رودخانه‌ها که حالا آبزیان مرده بر بستر آنها رخ می‌نمایند. از همین رو اینجا کمتر آدمی را شاغل می‌بینی؛ بیشتری‌ها بیکارند و ذهن خود را با آرزویِ داشتنِ کاری قلقلک می‌دهند.
دیدارنیوز ـ زمین ترک برداشته، خاک همه جا را در خود گرفته است؛ حتی چشم‌ها را. اینجا اگر سایه‌ای بیابی حکم لنگه کفش در بیایان را دارد؛ چراکه تا کیلومترها دورتر خبر از آبادی، طراوت و نسیم پاییزی نیست. طوفانِ صحرا جای هر نسیمی را گرفته و ریه‌ها را خاکستری و موها را سفید کرده است.
اینجا همه چیز را بویِ نیستی و مرگ فرا گرفته؛ حتی زمین‌های کشاورزی و رودخانه‌ها که حالا آبزیان مرده بر بستر آنها رخ می‌نمایند. از همین رو اینجا کمتر آدمی را شاغل می‌بینی؛ بیشتری‌ها بیکارند و ذهن خود را با آرزویِ داشتنِ کاری قلقلک می‌دهند.
امسال عده بیشتری با فرارسیدن بادهای ۱۲۰ روزه زمین‌های خود را در اطراف دریاچه هامون بزرگترین پهنه آب‌های شیرین کشور رها کردند و روانه شهرها شده‌اند؛ چراکه بیماری سل و انواع ویروس‌ها که با طوفان می‌آیند، امانشان را بریده است.
به هر روی اندک زمانی است که دیگر نمی‌توان به سبب خالی شدن زمین‌های کشاورزی و بازارهایی که این محصولات را در آنها می‌فروختند، از سیستان و بلوچستان به صورت شرافتمندانه نان درآورد.
زابل، زهک، هیرمند، هامون و نیمروز شهرستان‌هایی هستند که جامعه شهری و روستاییشان بیشترین آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی را از تغییرات محیط زیستی تجربه کرده‌اند. شهرستان‌هایی که بیش از ۳۰۰ هزار نفر از جمعیت استان را در خود گرفته‌اند لذا خالی شدن‌شان فاجعه می‌افریند؛ آنهم چه فاجعه‌ای، فاجعه امنیتی؛ چراکه این مناطق با ولایت تروریست‌پرور کشور افغانستان، نیمروز (یکی از بلوک‌های تقسیم شده عملیاتی طالبان) هم‌مرز است.
از این رو یک فاجعه محیط زیستی از دل خود ده‌ها فاجعه دیگر می‌آفریند که اصلی‌ترین قربانیان آن نه دولت‌ها، بلکه مردم هستند؛ همان‌هایی که روزی‌شان را از دل زمین و رودخانه‌ها درمی‌آوردند و سفره‌های خود را با مائده‌‌های زمینی رنگین می‌کنند. به هر روی این سفره‌ها خالی است؛ چراکه کشاورزی به سبب کم‌آبی و خشکسالی، نه در این منطقه بلکه در کل استان با تغییرات بنیادین مواجه است.
البته باد و طوفان همیشه هم برای سیستان و بلوچستان اتفاق بدی نبوده. تابستان داغی را تصور کنید که پایتخت‌نشینان و آنها که در کلانشهرها زندگی می‌کنند، از شدت گرما حمام عرق می‌گیرند اما اینجا خنکایی که گاهی تا ۱۷۰ روز هم طول می‌کشد بر سر و صورت ساکنان می‌وزد و نفس‌شان را تازه می‌کند اما حالا گرد و خاک گیاهان را به طرفة‌العینی پیر و خشک می‌کند و به گفته محلی‌ها کاری می‌کند که نتوانی از یک مزرعه چند هکتاری یک تن محصول برداری.
به هر صورت همه آنها که از این طریق امرار معاش می‌کردند، حالا به خاک سیاه نشسته‌اند. در شهرستان‌هایی که اقتصادشان وابسته به هامون است، سیاه‌بختی به صورت یکسان بین کارگران فصلی و زمین‌‌داران توزیع شده است چراکه زمین‌های طوفان‌زده و فرورفته در ماسه و شن، خریداری ندارند.
از نظر کشاورزان مهار شن و طوفان چندان سخت نیست و لذا دولت باید از خواب بیدار شود و برای احیای هامون آستین‌ها را بالا بزند. البته احیای هامون در گرو باز شدن دریچه‌‌های سد «کجکی» است که روی رودخانه هیرمند در خاک افغانستان قرار دارد. در عین حال دولت ایران باید با دیپلماسی فعال در پی حقابه ایران از رودخانه هیرمند باشد و نگذارد که این موضوع در کوران اختلافات مرزی به دست فراموشی سپرده شود.
جلوی کوچ مردم از روستا را می‌گیرند
«پرویز ایرندگانی» فعال کارگری در مورد تغییرات روستاهای شمال سیستان و بلوچستان به سبب ورشکستگی آبی و تحلیل رفتن بخش کشاوزی می‌گوید: مردم این مناطق بیکار هستند؛ چون حتی آبی برای کشاورزی یافت نمی‌کنند؛ البته منابع آب شرب هم به سبب پایین رفتن سطح آب سد‌ها بسیار محدود شده‌اند. در یک کلام روستاهای استان در بی‌آبی می‌سوزند اما مردم دم برنمی‌آورند. تمایل آنها برای کوچ و خالی کردن روستاها افزایش یافته است. به هر حال آنها نمی‌خواهند که آینده فرزندانشان را فدای بیکاری و بی‌آبی کنند.
وی می‌افزاید: شدت تخلیه روستاها به اندازه‌ای شده است که پلیس جلوی افرادی را اسباب خانه‌هایشان را بار وانت زده‌اند، میگیرد، اما مردم را نمی‌توان اینگونه به ماندن قانع کرد، آنها کار می‌خواهند و برای کار به آب احتیاج دارند. این یک معادله ساده و همه فهم است اما نمی‌دانیم چرا مسئولان خود را به ندانستن می‌زنند و همه چیز را گل و بلبل نشان می‌دهند.
این فعال کارگری با بیان اینکه در جنوب سیستان و بلوچستان نزدیک به ۳ هزار روستا اصلا آب ندارند، گفت: با تانکر برای این روستاها آب می‌برند هرکدام از این تانکرها هم ۳۰ تا ۴۰ هزار تومان کرایه می‌گیرند. با این وضعیت حمایت از اشتغال کشاورزی چه معنی دارد؟ متاسفانه طرح انتقال آب از دریای عمان هم به جایی نرسیده است؛ وگرنه به روستاهای چابهار که بدترین خشکسالی تاریخ را تجربه می‌کنند، آب کافی می‌رسید.
وی در مورد وضعیت خشکسالی در روستاهایِ چابهار گفت: روستاهایی در چابهار هستند که تنها ۱۰۰ متر با دریا فاصله دارند اما آب شرب ندارند. بزرگترین مهاجرت از استان هم مربوط به همین مناطق است؛ چراکه اوضاع معیشتی مردم کاملا اسفناک و سیاه است. در عین حال رشد اشتغال از سال قبل و سال‌های قبل‌تر بدتر است؛ یعنی رشد منفی دارد. جوان‌های ما به گازوئیل کشی روی آورده‌اند؛ شغلی که از نظر حاکمیت غیرقانونی است و عواقب بدی دارد.
مرزهای بسته، اقتصاد را از رونق انداخته‌‌اند
وی با بیان اینکه اشتغال در سیستان و بلوچستان به مرز وابسته است و بهرین راه برای تبادل محصولات کشاورزی از طریق مرز است اما دولت مرز را بسته، گفت: کودک که بودم پدر و مادرم مرا به مرز می‌بردند تا از بازارچه‌ها خرید کنند. یادم است که همه چیز رونق داشت و همه سر کار بودند و بیکار نداشتیم و اصلا بیکاری را به خاطر روحیه مشارکت جمعی امری ناپسند می‌دانستیم. همه محصولات کشاورزی آن روزها در دسترس ما بود؛ چقدر هم ارزان. اما حالا که مرز بسته شده برنج پاکستانی که قبلا کیلویی ۶۰ هزار تومان می‌خریدیم را باید کیلویی ۳۰۰ هزار تومان بخریم.
وی افزود: لازم است که بگویم اقتصاد استان به قیمت روپیه هند وابسته است و چون قیمت روپیه بالا رفته، همه چیز گران شده است. مسئولان به جای اینکه صبح تا شب به همایش‌های راه‌اندازی اشتغال روستایی بروند، بهتر است که مرزها را باز کنند؛ چراکه تبادلات برای مردم شغل ایجاد می‌کند همین حالا عده‌ای هستند که می‌گویند بهترین راه برای دور زدن تحریم‌ها و فروش نفت استفاده از مرزهای سیستان و بلوچستان است. ما می‌توانیم از این طریق خیلی راحت به پاکستان نفت بفروشیم. اما چه کردیم؟
ایرندگانی به ظرفیت‌های استان برای صادرات محصولات کشاورزی اشاره می‌کند: خشکسالی، کشاورزی را نابود کرده است؛ این در حالی است که استان سیستان و بلوچستان به هندوستان کوچک معروف است و میوه‌های خوشمزه‌ای مثل چیکو، موز و انبه تولید می‌کند. موزِ زرآباد و چابهار معروف است و مثل موزهای لبانی نیست؛ چراکه کوچک و خوشمزه است. بلوچستان می‌توانست میوه‌های گرمسیری کل ایران را تامین کند اما حالا مردم به سبب افت قدرت خریدشان قادر نیستند یک کیلو انبه بخرند. انبه یا موزی را هم که خودشان کشت می‌کردند همه خشک شده‌اند و کسی نیست که آن را بخرد. به هر حال روحیه مدیریت جهادی در این استان وجود ندارد و همه چیز در شعار مانده است و جای این حرف‌‌ها دلالی و بده و بستان روال شده است.
این فعال کارگری می‌افزاید: بدترین نوع رانت در سراسر کشور در همین سیستان و بلوچستان است؛ چراکه شاید در تهران مردم هنوز کاری برای انجام دادن داشته باشند اما در استان از این خبرها نیست. اقسام رانت‌ها به صورت وحستناک توزیع می‌شوند. همین حالا اگر شما یک نخبه هم باشید و هزاران طرح داشته باشید اما سفارش‌کننده‌ای نداشته باشید ابدا کاری گیرتان نمی‌آید؛ ولی اگر بیسواد باشد اما یک نماینده مجلس یا کدخدا سفارش شما را بکند، می‌توانید خیلی راحت تا مدیرکلی هم برسید.
ایرندگانی با اشاره به افزایش سایر هزینه‌های زندگی در سیستان و بلوچستان گفت: در این استان پهناور که شمال تا جنوبش ۱۳۰۰ کیلومتر است نه اتوبوس شهری، نه تاکسی شهری و نه مترو وجود دارد. همین چند روز پیش وقتی می‌خواستم از ایرانشهر به زهدان بروم برای یک رفت و برگشت با مسافربر شخصی ۸۰ هزار تومان کرایه دادم. کرایه‌ها در این استان وحستناک بالا رفته‌اند. حالا حساب کنید کسی که کار ندارد یا زمینی برای کشاورزی ندارد، چرا به شغل سوخت‌بری روی می‌آورد؟
برای لاپوشانی دروغ می‌گویند
«عبدالله بلوچی» فعال در زمینه تعاونی‌های کشاورزی با اشاره به عواقب اجتماعی ورشکستگی آبی و متعاقب آن نابودی کشاورزی به خبرنگار ایلنا، می‌گوید: از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب استان برای تهیه آب شرب مشکل داریم؛ چه برسد به اینکه بخواهیم کشاورزی کنیم. چند وقت پیش به خاطر بارش باران تالابی درست شده بود که البته اگر آب آن را جلوی چارپایان می‌گذاشتیم به خاطر بوی بد از آن نمی‌آشامیدند با این حال چند دختر جوان از سر تشنگی برای جمع کردن همین آب به تالاب رفتند و همگی آنها در آب خفه شدند. با این حال مسئولان برای لاپوشانی گفتند که اینها برای شنا کردن رفته بودند. آخر چه کسی در آبی که چارپایان نمی‌نوشند، شنا می‌کند؟ اصلا با این همه مشکلات و دغدغه چه کسی دنبال تفریح است که این دختران باشند؛ آنهم شنا کردن در دل بیابان؟
وی در مورد موانع سد راه توسعه همه‌جانبه کشاورزی در سطح استان نمونه هم می‌آورد: شهرستان نیک شهر یک سد دارد که آب پشت آن مناسب کشاورزی است اما هیچ امکاناتی نیست که این آب به سمت زمین‌های کشاورزی هدایت شود؛ در نتیجه آب پشت سد می‌ماند و تبخیر می‌شود. از سویی چاه‌هایی به صورت بی‌رویه و غیرقانونی حفر شده‌اند که قنات‌ها را خشک کرده‌اند. مثلا همین قنات‌های منطقه «لاشار گراوانی» از توابع روستای «کوپچ» نیکشهر که قبلا بسیار پر آب بودند اما حالا خشک شدند.
بلوچی یکی از روایت‌های تجربه شده توسط خود را بیان می‌کند: در یکی از همین روستاها زمین کشاورزی داشتیم که نزدیک آن قناتی وجود داشت اما وقتی راه آهن به منطقه آمد؛ زمین به دست آنها افتاد و هرچه اصرار کردیم که زمین و قنات حفر شده مال خودمان است؛ زورمان نرسید و در نهایت زمین از دستمان درآمد. ناتوانی در عرصه مدیریت به معنای وافعی سیستان و بلوچستان را آزار می‌دهد؛ این در شرایطی است که می‌توانستیم با مدیریت درست و بهینه در کشاورزی و دامداری به خودکفایی برسیم.
وی تاکید کرد: در نهایت باید بگویم اگر بین دستگاه‌های اجرایی و ذینفعان همدلی وجود داشت با یک مدیریت درست از هدررفت آب جلوگیری می‌کردیم و حداقل اگر نمی‌توانستیم کشاورزی را حفظ کنیم بافت روستایی و شهری‌مان را سبز نگه می‌داشتیم؛ حالا اما هیچ نداریم.
صداهایی که شنیده نشد
ورشکستگی آبی همه چیز را متحول کرده است اما این تحول نه بوی پیشرفت بلکه بوی سقوط می‌دهد؛ گویی با دست‌های خود درهای جهنم را به رویمان باز کرده‌ایم و منتظر آوار شدن خانه‌ای هستیم که نیکان‌مان برپا کرده بودند. البته این نگاه مورد تایید دولت نیست؛ چراکه دولت از خودکفایی در زمینه کشاورزی سخن می‌گوید و چشم‌اندازی را ترسیم می‌کند که با بهشت برین تفاوتی ندارد. اما واقعیت این است که صدای نیازمندان اما نماینده‌ای در بدنه دولت ندارد از وزارت جهاد کشاورزی بگیرید تا سازمان برنامه و بودجه؛ همه و همه از رشد تعداد بی‌نیازان و شکم‌پرهای چند شغله سخن می‌گویند که حقوق و دستمزد خود را در انتهای ماه خرج خرید دلار و سکه می‌کنند و فرزندانشان را به مدارس غیرانتفاعی می‌فرستند.
مدینه فاضله دولت زمینی دارد پر از جوی‌های روان و رودخانه‌های پر آب و زمین‌های کشاورزی مملو از محصول که البته با این وضعیت بیابان‌زایی، کاهشِ سطح آب‌های زیر زمینی، خشکیدگی زمین و خالی شدن مراتع تا صدها سال دیگر نمی‌توان نشانی از آن روی زمین جست. در همین حال لشگر فقر و بیکاری پیوسته بزرگ‌تر و بزرگ‌تر می‌شود و قربانیان بیشتری را به کام خود میگیرد.
در نهایت توسعه ناامنی جای توسعه رفاه را میگیرد؛ چراکه دولت با فرار از ترسیم واقعیت نه تنها راه خروج نشان نمی‌دهد؛ بلکه راه‌های باقی مانده را هم مسدود می‌کند.
منبع: ایلنا/ پیام عابدی/۱۹ مهر ۹۷