همیشه روابط تهران و آنکارا چالش‌های مختلفی داشته است. در سال‌های اخیر تنش پنهان میان دو کشور عمق بیشتری نیز پیدا کرده است. از همین رو سفر وزیر خارجه ترکیه به ایران اهمیت زیادی برای روابط دو کشور دارد.
دیدارنیوز ـ پرستو بهرامی‌راد: روابط ایران و ترکیه همواره پرفرازونشیب بوده است. در ماه‌های اخیر به نظر اختلافات دو طرف در حال تشدید بوده است. حال به دعوت حسین امیرعبداللهیان، وزیرخارجه ایران مولود چاووش‌اوغلو، وزیر خارجه ترکیه به تهران سفر و با همتای ایرانی خود دیدار و گفتگو کرد.
دیدار چاوش اوغلو از تهران شاید بتواند قدری از تنش‌های موجود در روابط ایران و ترکیه در سال‌های اخیر بکاهد. وزیران خارجه ترکیه و ایران بر روی تنظیم سند همکاری‌های بلندمدت میان تهران و آنکارا توافق کردند و قرار است که در سفر اردوغان به تهران این سند به امضاء برسد.
از مهمترین مسائلی که در ماه‌های اخیر به اختلافات دو طرف دامن زده است، مساله آب و موضوع جمهوری آذربایجان است.
دیدار برای بررسی شرایط پیشروی دو کشور و علل سفر مولود چاوش‌اوغلو به تهران با الیاس واحدی، کارشناس مسائل ترکیه و قفقاز به گفتگو پرداخته است.
هدف سفر چاوش اوغلو به ایران را چگونه تفسیر می‌کنید؟
هدف از این سفر، در درجه اول گسترش روابط دو کشور است. چون در شرایط کنونی، دولت‌های هر دو کشور به خاطر مشکلات داخلی و مناسبات با جهان غرب، نیاز به توسعه روابط با همسایگان دارند. توسعه روابط اقتصادی ایران و ترکیه، در شرایط متأثر از کرونا و تحریم‌ها در ایران و فشار اقتصادی اتحادیه اروپا و آمریکا بر ترکیه، سبب گشایشی هرچند نسبی و پویایی اقتصاد دو کشور می‌گردد. این سفر در درجه دوم، با هدف رایزنی و تعامل بر سر مسائل منطقه‌ای از جمله تحولات قفقاز جنوبی در دوران پسامناقشه قره باغ، افغانستان تحت تسلط طالبان، عراق بعد از انتخابات، لبنان، سوریه و یمن انجام شده است. البته مسائل منطقه‌ای که برشمرده شد به اندازه‌ای زیاد است که در جریان یک سفر دیپلماتیک امکان رایزنی گسترده و موثر در مورد همه آن‌ها وجود ندارد و کارکرد این سفر بیشتر از حیث ابراز نیات دوستانه بین دو کشور و آمادگی برای همکاری در این زمینه‌ها قابل توجه است.
این دیدار چقدر بر روابط ایران و جمهوری آذربایجان تأثیر خواهد داشت؟ روسیه کجای اختلافات ایران و جمهوری آذربایجان قرار دارد؟
در پاسخ به این سؤال، اگر منظور همکاری در قفقاز جنوبی بعد از جنگ دوم قره باغ در قالب فرمت ۳+۳ باشد، می‌توان گفت این سفر گام مثبتی در آغاز این همکاری‌ها خواهد بود. البته در این میان، مشکلی به نام عدم تصمیم گیری نهایی دولت ارمنستان وجود دارد. زیرا همه کشور‌های مورد نظر در چارچوب ۳+۳ بجز ارمنستان برای همکاری آماده هستند. البته اختلافات روسیه و گرجستان نیز در این زمینه تأثیر منفی خواهد داشت، ولی مانع اصلی در این زمینه، همان عدم تصمیم نهایی ارمنستان است، چون دولت این کشور به عنوان طرف بازنده جنگ، از سوی مردم کشورش به شدت تحت فشار است و مردم نگران بازنده بودن کشورشان در پای میز مذاکره نیز هستند.
ولی اگر در مقام پاسخ به ادعای نقش ترکیه در تنش بین ایران و جمهوری آذربایجان باشیم، باید به این نکته اشاره کنم که اساساً، چون ترکیه از تنش بین ایران و جمهوری آذربایجان نه تنها سودی نمی‌برد بلکه به دلیل برهم خوردن برنامه‌های اقتصادی اش و احتمال تنش با ایران بر سر جمهوری آذربایجان، متضرر نیز می‌گردد، پس نمی‌تواند در ایجاد این تنش نقش چندانی داشته باشد و رفع تنش بین ایران و جمهوری آذربایجان نیز بیشتر دست دو دولت است. البته خواسته ترکیه از هر دو کشور، رفع تنش خواهد بود، ولی نمی‌توان گفت: در این زمینه جمهوری آذربایجان گوش به فرمان ترکیه است. دولت باکو در تنظیم مناسبات خارجی خود حساسیت‌های خاصی دارد و خط مشی اصلی این سیاست خارجی از زمان حیدرعلی یف، سیاست خارجی متوازن غرب -روسیه و ایران - ترکیه بوده است. البته این خط مشی در دوره‌های مختلف به سمت یکی از طرف‌های موازنه گرایش بیشتری پیدا کرده است و در شرایط کنونی، گرایش به سمت همکاری بیشتر با روسیه و ترکیه هست. در سال‌های گذشته در مناسبات ترکیه با کشور‌های مختلف نظیر آمریکا، اتحادیه اروپا، اسرائیل، روسیه، ایران و عربستان شاهد فراز و نشیب‌های اساسی بوده ایم، ولی سیاست دولت جمهوری آذربایجان هیچگاه از تصمیمات ترکیه تأثیر نپذیرفته و باکو به مناسبات خود با کشور‌های یاد شده ادامه داده است.
بحث احداث سد در ترکیه و تاثیر آن بر منابع آبی ایران و عراق و احتمال بروز خشکسالی و مشکلات زیست محیطی چقدر بر روابط دو طرف اثرگذار است؟ همزمان ترکیه به دیوارکشی در مرزهایش مشغول است...
احداث دیوار مرزی با ایران در خاک ترکیه، بیشتر با هدف پیشگیری از سیل مهاجرین غیرقانونی به ویژه پس از تحولات افغانستان و نیز برای مقابله با گروه‌های مسلح کردی پژاک که شاخه‌ای از پ. ک. ک ترکیه است، انجام می‌شود و هر چند اظهار نظر برخی مقامات دو کشور در حاشیه این اقدام، سبب برخی سوء تفاهم‌ها شد، ولی به نظر نمی‌رسد بر مناسبات دو کشور تاثیر منفی داشته باشد.
اما تأثیرات احداث سد بر روی رودخانه‌های دجله و فرات در خاک ترکیه، می‌تواند در مذاکرات دو کشور، موضوع بحث باشد. البته این مسأله جزئیات فنی دارد و نیاز به مذاکره کارشناسی و با حضور وزرای مربوطه دارد و موضوعی نیست که وزرای امور خارجه در مورد آن تصمیم گیر باشند. اختلاف نظر بر سر رودخانه‌های فرامرزی مانند دجله و فرات همواره بین کشور‌ها وجود داشته است و خیلی بر مناسبات سیاسی کشور‌ها تأثیر نمی‌گذارند. زیرا کشور‌ها به تجربه دریافته اند که این اختلاف نظر‌ها هیچگاه به طور کامل حل نمی‌شوند. زیرا راه حل قاطعی در حقوق بین الملل برای این موارد در نظر گرفته نشده است و قوانین بین المللی همواره رفع مشکل توسط خود کشور‌های ذینفع را تجویز کرده اند. الان در مناطق اطراف ایران، اختلاف نظر بر سر آب‌های فرامرزی بین کشور‌های مختلفی مانند ترکیه، ایران، عراق، سوریه و افغانستان وجود دارد و منطقی آن است که این اختلافات اولاً با تعامل بین کشور‌ها حل شود و ثانیاً بر روی سایر مناسبات کشور‌ها تأثیر منفی نگذارد.
در روز‌های اخیر شاهد افتتاح رسمی سد ایلیسو بر روی دجله در ترکیه بودیم و نگرانی فعالین و دوستداران محیط زیست به ویژه در زمینه احتمال خشک شدن هورالعظیم در ایران و عراق در این زمینه کاملاً بجاست، ولی در این زمینه، مشکلات، فراتر از فعالیت‌های سد سازی ترکیه است. زیرا حدود نیمی از دبی رود دجله از حوزه‌های آبخیز ترکیه تأمین می‌شود و بقیه از عراق و بخش کمی هم از منابع آبی ایران تأمین می‌شود. بنابر این فعالیت‌های ترکیه اولاً باعث قطع کامل خروجی آب از این کشور نمی‌شود و ثانیاً نیمی از آب این رودخانه دست ترکیه نیست و به مدیریت منابع آبی در عراق و ایران بستگی دارد.
روند ارتباطات روسیه، ترکیه و ایران در منطقه به کدام سمت خواهد رفت؟
سه کشور در زمینه بحران سوریه، به رغم اختلاف نظر، گام‌هایی برداشتند که هرچند ناکافی است، ولی اثرات مثبتی داشته است. الان در رسیدن به صلح دائمی در مناقشه قره باغ و ترتیبات منطقه‌ای جدید در قفقاز جنوبی نیز زمینه برای تعامل این سه کشور وجود دارد و به نظر می‌رسد، عزم سه کشور در این عرصه نیز جدی است. از طرف دیگر هر سه کشور یاد شده هر کدام به گونه‌ای در مواجهه با دنیای غرب هستند و این مواجهه مشترک، راه را برای ارتباطات بیشتر سه کشور در آینده هموارتر می‌سازد.
با برجام و یا بدون برجام نوع روابط اقتصادی ایران و ترکیه به چه صورتی خواهد بود ؟
اجرای برجام، قطعاً بر روابط اقتصادی دو کشور تأثیر مثبت خواهد داشت و بدون برجام این روابط محدودتر می‌گردد. توسعه روابط اقتصادی ترکیه با ایران در شرایط ماندگار بودن تحریم ها، برای طرف ترکیه‌ای دشوار است، زیرا آنکارا برای این کار نیاز به اخذ معافیت از مجازات‌های اقتصادی و مالی، از آمریکا و اروپا است و در جو کنونی حاکم بر روابط ترکیه با این طرف ها، انجام این کار بسیار دشوار به نظر می‌رسد.
علاوه بر این‌ها در بخشی از روابط اقتصادی ایران و ترکیه که خارج از چارچوب تحریم‌های ایران است، نیز نقاط آسیب پذیری وجود دارد که باید از الان به فکر رفع آن‌ها بود. یکی از این زمینه‌ها وابستگی شدید حجم مبادلات تجاری دو کشور به صادرات گازطبیعی از ایران به ترکیه است. در این زمینه با توجه به افزایش حجم گاز وارداتی ترکیه از روسیه و آذربایجان در سال‌های اخیر که قیمت‌های پایین تری از گاز ایران دارند، احتمال کاهش واردات گاز از ایران توسط ترکیه وجود دارد که تراز تجاری بین دو کشور را به ضرر ایران تغییر خواهد داد. در این خصوص لازم است، حوزه‌های جدید همکاری اقتصادی با ترکیه فعال شوند. پتانسیل همکاری در این زمینه زیاد است. به طور مثال، یکی از این حوزه ها، تولید انرژی برق در ایران با همکاری شرکت‌های ترکیه است. صنعت برق در ترکیه راندمان بالاتری نسبت به ایران دارد و تاسیس نیروگاه‌های تولید برق توسط شرکت‌های ترک در ایران، با توجه به افزایش روز افزون مصرف برق در ایران می‌تواند زمینه خوبی برای همکاری‌های اقتصادی باشد.
در سال‌های اخیر سرمایه بسیار زیادی از ایران به سمت ترکیه حرکت کرده است و بسیاری از مردم به ترکیه مهاجرت کرده اند، این روند ادامه دار خواهد بود و در روابط دو کشور چه تاثیراتی خواهد داشت؟
خروج سرمایه و مهاجرت ایرانی‌ها به ترکیه در اندازه‌ای که در برخی رسانه‌ها بزرگنمایی می‌شود، نیست. مثلاً در حوزه خرید خانه در ترکیه که اکثر سرمایه‌های ایرانی در این بخش در ترکیه مصروف می‌گردد، سالانه به طور متوسط حدود ۵ هزار واحد مسکونی بوده است که حدود ۱۰ درصد از کل واحد‌های مسکونی خریداری شده توسط اتباع خارجی در ترکیه است. یا در حوزه گردشگری سهم گردشگران ایرانی در بین گردشگران خارجی در ترکیه طی سال‌های اخیر بین ۵ تا ۷ درصد بوده است. علت خروج این سرمایه‌ها نیز نامناسب بودن زمینه‌های سرمایه گذاری در ایران و تبلیغات و قوانین ترکیه است.
کما اینکه تا چند سال پیش بیشتر سرمایه ایرانی‌ها به سمت کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس می‌رفت، چون آنجا جذابیت بیشتری برای ایرانی‌ها داشت. الان ترکیه جای امارات متحده عربی را گرفته است و ممکن است چند سال دیگر این مقصد تغییر کند. اما در مورد تأثیر مهاجرت و ورود سرمایه ایرانی‌ها به ترکیه در روابط دو کشور می‌توان گفت که این پدیده جنبه‌های مثبت زیادی می‌تواند داشته باشد، زیرا مردم دو کشور از حیث اجتماعی و فرهنگی بیشتر به هم نزدیک می‌شوند. مهاجرین، گردشگران و صاحبان سرمایه‌های ایرانی در ترکیه می‌توانند مبلغین فرهنگ و جامعه ایران باشند.