دیدارنیوز: با فعال‌سازی مکانیسم «اسنپ‌بک» از سوی سه کشور اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) در اوت ۲۰۲۵، بحث بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران بار دیگر به صدر تحولات بین‌المللی بازگشته است. این روند حقوقی–سیاسی، گرچه بر مبنای قطعنامه ۲۲۳۱ تعریف شده است، اما به‌دلیل شرایط جدید نظام بین‌الملل، موازنه قدرت و مخالفت فعال روسیه و چین، کارکرد و پیامد‌های متفاوتی نسبت به دورۀ ۲۰۱۰–۲۰۱۵ خواهد داشت.
پرسش اصلی این مقاله این است که: جمهوری اسلامی ایران چه توانمندی‌هایی برای مقابله با پیامد‌های اسنپ‌بک در اختیار دارد، چه راهکار‌هایی برای خنثی‌سازی عواقب آن وجود دارد، و اساساً هدف اروپا از این اقدام چیست؟ آیا احتمال یک تقابل نظامی در پس پرده وجود دارد یا خیر؟
۱. اسنپ‌بک: سازوکار و کارکرد مکانیسم اسنپ‌بک در برجام/قطعنامه ۲۲۳۱ طراحی شد تا در صورت «عدم پایبندی اساسی» یک طرف، امکان بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت فراهم شود. روند آن بدین‌گونه است که پس از طرح شکایت در شورای امنیت، یک بازۀ ۳۰ روزه آغاز می‌شود و اگر قطعنامه‌ای برای تداوم تعلیق تحریم‌ها صادر نشود، تمامی تحریم‌های پیشابرجام به‌طور خودکار بازمی‌گردند. از آنجا که این روند مبتنی بر «خودکار بودن» است، وتوی روسیه و چین عملاً مانع از بازگشت تحریم‌ها نمی‌شود. نقطۀ اختلاف کنونی آن است که آیا اروپایی‌ها هنوز صلاحیت حقوقی برای فعال‌سازی این مکانیسم دارند یا خیر؟ ایران، روسیه و چین معتقدند خروج آمریکا از برجام و فرسایش تعهدات، این صلاحیت را از بین برده است، در حالی که اروپایی‌ها همچنان خود را «دولت‌های مشارکت‌کننده» می‌دانند.
۲. اهداف اروپا از فعال‌سازی اسنپ‌بک ۱) بازگرداندن اهرم فشار چندجانبه: اروپا می‌کوشد با بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل، فشار سیاسی–اقتصادی تازه‌ای بر ایران اعمال کند و آن را به میز مذاکره بازگرداند. ۲) همسویی با واشینگتن: پس از تحولات منطقه‌ای و نگرانی‌های امنیتی مرتبط با برنامه هسته‌ای و مسائل منطقه‌ای، اروپا تلاش دارد سیاست خود را با آمریکا هم‌راستا کند. ۳) سیگنال بازدارندگی بدون تقابل نظامی: اسنپ‌بک برای اروپا بیشتر ابزار حقوقی–سیاسی است تا نظامی؛ هدف، افزایش هزینه‌های ایران است بدون آنکه وارد فاز رویارویی مستقیم شوند.
۳. شرایط بین‌المللی متفاوت با گذشته در مقایسه با دورۀ ۲۰۱۰–۲۰۱۵، ساختار قدرت جهانی متکثرتر شده است. چین و روسیه نه‌تنها مخالفت جدی خود را با اقدام اروپا اعلام کرده‌اند، بلکه در عمل می‌توانند مسیر‌های مالی، تجاری و سیاسی برای ایران باز بگذارند. این امر مشروعیت سیاسی اسنپ‌بک را زیر سؤال برده و فضای مانور ایران را گسترش داده است. افزون بر این، اقتصاد ایران طی سال‌های اخیر تجربه‌های بیشتری در مدیریت تحریم‌ها، استفاده از ابزار‌های تهاتر، ناوگان سایه در حمل‌ونقل نفت و سامانه‌های پرداخت جایگزین به‌دست آورده است.
۴. توانمندی‌های مقابله‌ای ایران در برابر اسنپ‌بک ۱) حقوقی–دیپلماتیک چالش مشروعیت حقوقی اسنپ‌بک: تداوم استدلال مبنی بر اینکه اروپایی‌ها دیگر جایگاه مشارکت‌کننده ندارند. ائتلاف‌سازی با روسیه و چین: تقویت مواضع مشترک در شورای امنیت و نهاد‌های بین‌المللی. بهره‌برداری از پنجرۀ دیپلماسی: اعلام آمادگی مشروط برای همکاری محدود با آژانس یا کاهش سطح غنی‌سازی در برابر تعلیق برخی اقدامات. ۲) فنی–هسته‌ای تنظیم فعالیت‌های هسته‌ای به‌عنوان اهرم بازدارنده: مدیریت سرعت غنی‌سازی یا سطح همکاری با آژانس به‌گونه‌ای که هم پیام مقاومت منتقل شود و هم از تشدید غیرقابل کنترل تنش‌ها جلوگیری گردد. ۳) اقتصادی تنوع‌بخشی تجاری به شرق: تعمیق روابط با چین، روسیه و سایر کشور‌های آسیایی برای فروش انرژی و تأمین کالا‌های ضروری. مدیریت شوک ارزی داخلی: سیاست‌های تثبیت کلان برای مهار آثار روانی خبر اسنپ‌بک بر بازار ارز. بیمه و کشتیرانی جایگزین: ایجاد کنسرسیوم‌های منطقه‌ای و تکیه بر تجربیات گذشته در دور زدن تحریم‌ها. ۴) سیاسی–رسانه‌ای چارچوب‌بندی روایت: برجسته‌سازی دوگانۀ «سیاسی‌سازی شورای امنیت» و «بی‌عدالتی تحریم‌ها» برای جلب حمایت جنوب جهانی و افکار عمومی بین‌المللی.
۵. راهکار‌های خنثی‌سازی پیامد‌های اسنپ‌بک ۱) دیپلماسی گام‌به‌گام با امتیازات برگشت‌پذیر: ارائه بسته‌های کاهش فعالیت هسته‌ای در برابر توقف بخشی از اقدامات تنبیهی. ۲) سپر مالی شرقی: استفاده از یوان، روبل و خطوط سوآپ ارزی برای کاهش اصطکاک تحریم‌ها. ۳) مدیریت افکار عمومی داخلی: اطلاع‌رسانی شفاف دربارۀ ذخایر و کالا‌های اساسی برای مهار انتظارات تورمی. ۴) همکاری فنی گزینشی با آژانس: بازگرداندن برخی دسترسی‌ها در برابر محدودسازی دامنۀ اقدامات اروپایی. ۵) دیپلماسی انرژی: انعقاد قرارداد‌های بلندمدت با خریداران آسیایی و پیش‌فروش نفت. ۶) بازدارندگی مدیریت‌شده: تنظیم دقیق گام‌های هسته‌ای و منطقه‌ای برای جلوگیری از ورود بحران به مرحلۀ نظامی.
۶. آیا پشت پردۀ اسنپ‌بک، طرح حملۀ نظامی وجود دارد؟ تا امروز، هیچ نشانه علنی و قطعی از طراحی یک حملۀ نظامی مستقیم از سوی اروپا یا آمریکا علیه ایران در پیوند با اسنپ‌بک وجود ندارد. مقامات غربی بیشتر بر بازدارندگی و فشار سیاسی–اقتصادی تأکید کرده‌اند. با این حال، احتمال درگیری‌های محدود منطقه‌ای یا برخورد‌های نیابتی همواره وجود دارد و باید به شاخص‌های هشدار زودهنگام همچون جابه‌جایی نیرو‌های نظامی، هشدار‌های امنیتی به اتباع خارجی یا افزایش مأموریت‌های دریایی توجه داشت.
جمع بندی راهبردی؛ اسنپ‌بک، اگرچه از نظر حقوقی قدرت بالایی برای بازگرداندن تحریم‌ها دارد، اما به‌دلیل مخالفت روسیه و چین مشروعیت سیاسی آن در سطح جهانی محل تردید است. برای ایران، مهم‌ترین حوزه مقابله، مدیریت آثار روانی–اقتصادی داخلی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های دیپلماتیک و ائتلافی با شرق است. اروپا بیشتر در پی اهرم‌سازی برای بازگشت ایران به میز مذاکره است تا آغاز جنگ. در نتیجه، راهبرد بهینه برای ایران، ترکیبی از بازدارندگی مدیریت‌شده، انعطاف تاکتیکی در دیپلماسی و تقویت تاب‌آوری اقتصادی خواهد بود./دیپلماسی ایرانی
نویسنده: سیدحجت سیداسماعیلی - کارشناس ارشد علوم سیاسی
