هورالعظیم در آتش و دود (مهار آتش در هور، اما دود از تالاب به هوا بر می‌خیزد)

دیدارنیوز ـ مجموعه سه تالاب هورالعظیم، مرکزی و الحمار تالاب‌های یکپارچه و ﺑﺰرگ در ﺑﯿﻦاﻟﻨﻬﺮﯾﻦ را با وسعتی بالغ بر یک تا یک و نیم میلیون هکتار تشکیل می‌دهند. اما وسعت خودِ تالاب هورالعظیم مشترک بین ایران و عراق 360 هزار هکتار است و سهم ایران 127 هزار هکتار است که هم‌اکنون حدود 75 درصد آن در بخش ایرانی زیر آب است.

برخی مواقع خانواده برای خرید بخشی از سبزی‌های مرغوب یومیه راهی باغ‌های سبزی غرب اهواز می‌شد. پدر و مادر همیشه از انبوه گله آهوانی می‌گفتند که مثل تندر در باد در حرکت بودند. بعد از پایان جنگ عراق و ایران که اوضاع سامان بهتری یافت بارها در مسیرهای مرزی از سمت رفیع یا از جاده های آزادگان و شهید باکری  تردد کردم و هر بار تا چشم کار می‌کرد مزارع و نیستان‌ها نظرم را جلب می‌کرد. مرطوب بودن منطقه حکایت از سرحالی تالاب هورالعظیم داشت. بارها پیش می‌آمد که طغیان تالاب هورالعظیم را شاهد بوده و مردان ماهیگیری که روانه بازار بودند نظرم را جلب می‌کرد. مردمانی که رزق و روزی‌شان از صیادی، دامداری و شکار بود و رضایت‌شان بسیار از درآمدی که نصیبشان می‌شد. تالاب هورالعظیم یا همان هورالهویزه که میان ایران و عراق مشترک است با جنگ بی‌امان بعثی ها علیه ایران، ساخت جاده‌های پی در پی و بعدها هجوم تأسیسات نفتی یکی پس از دیگری رو به نابودی رفت. حتی آنچه باعث شد بخش ایرانی تالاب هورالعظیم ثبت جهانی کنوانسیون رامسر نشود همین مداخلات فراوان بود. در حالی که تالاب در بخش عراق بکرتر باقی مانده است.

اکنون که خواننده این نوشتار هستید بخش عراقی تالاب هورالعظیم، یا سوخته یا زیر پوشش گسترده دود ناشی از آتشی است که البته شعله‌هایش فروکش کرده است.

تالاب هورالعظیم در غرب خوزستان و در محدوده شهرستان‌های سوسنگرد و هویزه واقع است. ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺟﺎﻧﻮری و ﮔﯿﺎهی ﻏﻨﯽ و ﺣﺎﺋﺰ اهمیت معرفی می‌شود. دو ﺳﻮم از ﻣﺴﺎﺣﺖ آن در ﺧﺎک ﻋﺮاق و ﯾﮏ ﺳﻮم آن در ﺧﺎک اﯾﺮان ﻗﺮار دارد. این تالاب باتوجه به شرایط توپوگرافیک منطقه خلیج فارس که دارای زمین پستی است، مجموعه منحصر به فردی را به وجود آورده است. از نظر تاریخ طبیعی منطقه هورالعظیم در نتیجه پیوندی که بین آب‌های دو رودخانه کرخه و دجله به وجود آمده ایجاد شده است. در این تالاب نیزارهای انبوه، گونه‌های متعدد پرندگان آبزی، ماهیان متنوع و پستانداران زیست می‌کنند که این تالاب را در ردیف یکی از مهم‌ترین و حیاتی‌‌ترین زیستگاه‌ پرندگان‌ آبزی‌ جهان ثبت کرده است.

آتش‌سوزی‌ها در تالاب‌ها دلایل عمده‌ای دارند، اما در برخی اقوام سنت نیستان سوزی گاهی، هم بلای جان آدم‌ها و احشام می‌شود و هم طبیعت را با مخاطره مواجه می‌کند. مردمانی که برای دست یافتن علوفه، نیستان را آتش می‌زدند تا بتوانند برگ‌ها را از ساقه‌های نی جدا کرده و به خورد حیوانات خود بدهند. اما بنده خدایی تعریف می‌کرد سال 82 یک روز صبح دودی اهواز را فرا گرفته و بسیاری احتمال می‌دادند مزارع نیشکر آتش گرفته است، اما وقتی تمام مزارع نیشکر بررسی شدند هیچ علائم آتشی نمایان نشد. تا اینکه مشخص شد آتش مربوط به تالاب هورالعظیم است؛ دودی وسیع که از بستر تالاب بلند شده بود. آن دود نتیجه آتشی بود که به خاطر غنای بالای نی‌ها و گیاهان خشک شده باعث ایجاد فعل و انفعالات طبیعی برای بروز یک حادثه طبیعی شد.

«احمدرضا لاهیجان زاده» مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان هم ضمن تأیید سنت آتش زدن نی‌های تالابی و بروز فعل و انفعالات طبیعی در نتیجه خشکسالی به‌دلیل عمده بروز آتش و فراگیر شدن دود ناشی از آتش گرفتن تالاب  طی یک ماه گذشته اشاره کرد و گفت: در شرایط فعلی که تالاب هورالعظیم در بخش عراق دچار کم آبی است گاز متصاعد می‌شود و گرمای هوا هم باعث ایجاد خودسوزی می‌شود. اکنون احتمال می‌دهیم که این پدیده طبیعی باعث بروز آتش‌سوزی عمده در تالاب هورالعظیم شده است. ضمناً گاهی خطای انسانی و ناتوانی بومیان باعث می‌شود آتش شعله کشیده و فراگیر شود.

لاهیجان‌زاده یادآور شد: گاهی در بخش ایرانی هم شاهد بروز آتش هستیم، اما چون بخش ایرانی آب بیشتری دارد گدازه‌های آتش در مدت زمان کوتاه به سطح آب می‌رسد و خاموش می‌شود.

از وی پرسیدم که چرا زمان خاموش شدن آتش در بخش تالابی عراق بیش از یک ماه به طول انجامیده که وی تأکید کرد: باید یادآور شوم که خوشبختانه نی خیلی سریع رشد می‌کند، اما آنچه که باعث شده بسیاری فکر کنند تالاب همچنان می‌سوزد دود ناشی از آتشی است که همچنان وجود دارد. با کوشش‌های فراوان محل شروع آتش خاموش شده اما وقتی که باد وجود دارد این دود را نه تنها در سطح تالاب بلکه تا شهرهای پیرامونی سرایت می‌دهد؛ اتفاقی که بسیاری از مردم را رنج داده است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان در خصوص اینکه چرا شب‌ها بوی آزاردهنده دود در شهرهای پیرامونی تالاب حتی تا اهواز مردم را با رنجش مواجه می‌کند، گفت: وقتی که آتش‌سوزی تالاب در وسعت زیاد انجام شد با تلاش‌های بسیار محل وقوع آتش‌ها خاموش شد. اما وقتی سطح انتشار دود گسترده است نمی‌توان آن دود را به این سادگی برطرف کرد و محو شدن دود زمان می‌برد. از طرفی چون شب‌ها تا طلوع خورشید شاهد سکون هوا هستیم و باد آرام است، دود در سطح شهر باقی می‌ماند اما وقتی در روز دمای هوا بالا می‌رود دود هم کمرنگ یا محو می‌شود. تا زمانی که باد از غرب به شرق بوزد یا شمال غرب به جنوب شرق باشد باید انتظار این دود را داشته باشیم. به همین دلیل میزان صدمات وارده به مردمی که در نزدیکی تالاب در شهرهای سوسنگرد، هویزه، بستان، رفیع و اهواز زندگی می‌کنند بسیار است. حتی یک بار وسعت دود تا ماهشهر هم سرایت کرد.

اما وی به موضوع مهمی که احتمال می‌رود عمدی در کار بوده تا این آتش‌سوزی رخ دهد اشاره می‌کند و یادآور می‌شود: با بروز آتش‌سوزی آن هم به صورت گسترده، افرادی برای خود پوشش درست می‌کنند تا اقدام به قاچاق کالا کنند. گاهی هم یک ماهیگیر برای اینکه در میان نی‌ها برای خود مسیر ایجاد کند اقدام به آتش زدن می‌کند که در ادامه ناتوان از مهار آن است.

لاهیجان‌زاده درباره وسعت آسیب وارد آمده به بخش عراقی تالاب هورالعظیم گفت: از دهم تیرماه 97 تاکنون که آتش‌سوزی تالاب آغاز شده تا به اکنون بر اساس بررسی‌های انجام شده حدود 25 هزار هکتار از تالاب آتش گرفته است. وی درباره علت اینکه چرا ایران باید اقدام به خاموش کردن آتش در بخش عراقی تالاب کند، گفت: عراق در شرایط فعلی امکاناتی برای خاموش کردن این میزان آتش ندارد. در خوزستان هم طی سه سال گذشته در تفاهمنامه‌ای که مدیریت بحران با وزارت دفاع و سپاه بسته موفق شدیم از هواپیما و هلیکوپتر برای مهار آتش در چنین مواقعی استفاده کنیم. به همین دلیل برای خاموش کردن آتش در بخش عراقی هورالعظیم دو بالگرد و یک هواپیمای مجهز به خاموش کردن آتش، وارد عملیات شدند.

از مدیرکل حفاظت محیط زیست پرسیدم که در حال حاضر وضعیت تالاب هورالعظیم در بخش ایرانی مطلوب است یا عراق که وی گفت: عمده تالاب در بخش عراق بکرتر باقی مانده و مداخلات کمتر بوده، اما در بخش ایرانی که پر آب‌تر است مداخلات انسان ساخت بسیار بوده است. در ضمن با سازمان آب و برق تفاهم بستیم که پس از هر باران عمده، بخشی از آب ذخیره شده را رهاسازی کرده تا تالاب پر آب بماند که گرد و غبار کمتری رخ دهد. در حالی که این مدیریت در بخش عراق وجود ندارد. صیادی و شکار در بخش ایرانی همراه با صدور مجوز است اما در عراق آزادانه انجام می‌شود. در حال حاضر در محدوده تالاب هورالعظیم دو اداره محیط زیست در هویزه و سوسنگرد، یک پاسگاه در رفیع و یک پاسگاه هم در محدوده تالاب و تأسیسات نفتی در اختیار محیطبانان است.

لاهیجان‌زاده آماده‌سازی پرونده ثبت جهانی کنوانسیون رامسر را برای تالاب هورالعظیم در بخش ایران یادآور شد و گفت: تمام فرم‌ها و مستندات در حال تهیه است و با اقدامات انجام شده علاوه بر اینکه تالاب ثبت خواهد شد و مقررات بین‌المللی برای این تالاب اعمال خواهد شد، معتقدم با مدیریتی که در حال انجام است شاهد حیات دوباره تالاب خواهیم بود. در همین خصوص باید اعلام کنم تا سه سال پیش 50 هزار پرنده در تالاب سرشماری شد اما امسال 200 هزار پرنده سرشماری شد.

«حمیدرضا خدابخشی»، رئیس هیأت‌مدیره انجمن صنفی مهندسی صنعت آب خوزستان نیز با بیان اینکه هورالعظیم تالاب آب شیرین است و بخشی از زندگی مردم استان از طریق این تالاب می‌گذرد، گفت: سدهایی که روی سرچشمه‌های دجله و فرات در ترکیه ساخته‌شده و به‌دنبال آن حقابه‌ای که به هورالعظیم نمی‌رسد، تنها بخشی از دلایل متعدد خشک شدن این تالاب است. در حال حاضر خشک شدن دریاچه ارومیه به یک بحران زیست‌محیطی ملی تبدیل شده و همه از گردوغبار نمکی ناشی از این دریاچه و تأثیر آن بر سلامت افراد و کشاورزی می‌هراسند؛ اما کسی به این نکته توجه ندارد که نمک رطوبت را در خود نگه می‌دارد و چون خیس است هیچ‌گاه گرد وغبار نمکی از آن بلند نمی‌شود اما خشک شدن هورالعظیم باعث برخاستن ریزگرد و پخش آن در سطح خوزستان شده است.

به گفته خدابخشی، خاک تالاب‌ها با منشأ رس که ریزدانه است باعث می‌شود با کوچک‌ترین نسیمی، ریزگرد معلق در هوا شود و هرگاه باد از غرب یعنی از عراق شدت داشته باشد ریزگردهای تالاب هورالعظیم نیز بیشتر می‌شود. وی یادآور شد: احیای تالاب هورالعظیم امکان‌پذیرتر و قابل کنترل‌تر از دریاچه ارومیه است.