«آلودگی‌ هوا» چه بلایی سر زیستگاه‌های انسانی می‌آورد؟

دیدارنیوز: "تخریب زیستگاه" در دنیا و در ایران مهم‌ترین عامل نابودی گونه‌ها و از بین رفتن منابع ژنتیکی است. در حال حاضر به طور همزمان در بسیاری از نقاط کشور توسعه معدنی در حال رخ دادن است همچنین اقدامات مخرب انسانی باعث از بین رفتن زیستگاه‌ها در فضای شهری شده است.

از ۱۷ دسامبر سال ۱۹۸۵ سازمان ملل متحد اولین دوشنبه اکتبر هر سال را به عنوان روز جهانی زیستگاه نامگذاری کرده است. امسال با شعار «تفاوت‌ها را در نظر بگیرید، هیچ انسان و مکانی را از قلم نیاندازید» به مشکلات افزایش نابرابری و چالش‌ها در سکونتگاه‌های انسانی پرداخته است.

خانه‌ها زندگی‌ها را می‌سازند و آینده را تقویت می‌کنند. این دقیقا همان رویکردی است که در روز جهانی زیستگاه گرامی داشته می‌شود. هدف از این روز افزایش آگاهی درباره حق اولیه برخورداری از خانه و سر پناه و یادآوری به مردم است که مسوول حفظ زیستگاه‌ها برای نسل آینده هستند.

به گفته ایرج حشمتی - سرپرست معاونت محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست - باتوجه به ملزومات پیشرفت پایش و نظارت سازمان در حال حاضر ۳۰۰۰ صنعت آلاینده شناخته شده است، اما این تعداد بسیار کمی است چراکه تعداد صنایع آلوده بیش از این تعداد است بنابراین باید بیشتر تلاش کنیم و به پایش‌های هوشمند و فناورانه رو آوریم چراکه زمان بازدید‌های میدانی گذشته است و باید از ظرفیت‌های فناورانه و مراکز دانش بنیان استفاده کرد همچنین ۳۵ میلیون هکتار کانون فرسایش بحرانی داریم، اما تنها بر ۵۰۰ هزار هکتار کار عملیاتی انجام می‌شود. در این زمینه نیز نیازمند منابع و انجام اقدامات بیشتری هستیم.

جزئیات سیاهه انتشار سال ۹۶ چه بود؟
یکی از مواردی که براساس عملکرد نادرست انسان‌ها باعث به خطر افتادن زیستگاه می‌شود؛ آلودگی هوای ناشی از استفاده از سوخت‌های فسیلی است. براساس سیاهه انتشارآلودگی هوای تهران در سال ۹۶ از بین منابع متحرک خودرو‌های دیزلی شامل مینی‌بوس، اتوبوس واحد، اتوبوس سرویس و کامیون بیش از ۳۰ درصد ذرات معلق ناشی از منابع متحرک را تولید می‌کنند که سهم مینی‌بوس ۴ درصد، اتوبوس واحد ۵.۷ درصد، اتوبوس سرویس ۷.۴ درصد و کامیون ۱۵.۷ درصد است. خودرو‌های سواری ۱۳.۹ درصد، تاکسی ۲.۱ درصد، موتورسیکلت ۱۰.۱ درصد و وانت ۱.۸ درصد از ذرات معلق ناشی از منابع متحرک را تولید کرده‌اند. فرودگاه‌ها ۰.۲ درصد، راه‌آهن ۰.۲ درصد، پایانه‌های اتوبوس ۲.۳ درصد، خانگی، تجاری و اداری ۲.۳ درصد، نیروگاه‌ها ۱۲.۱ درصد، پالایشگاه‌ها ۴.۴ درصد و صنایع ۱۷.۸ درصد در تولید ذرات معلق در شهر تهران نقش داشته‌اند.

مصرف سوخت‌های فسیلی باعث تولید و انتشار آلاینده‌های مختلفی می‌شود که از جمله آن‌ها می‌توان به مونوکسید کربن و دی اکسید کربن اشاره کرد. براساس مطالعات انجام شده از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۷ میزان گاز مونوکسید کربن کاهش یافته است چرا که خودرو‌ها انژکتوری شده است بدین ترتیب میزان گاز مونوکسیدکربن از ۴.۱ ppm به ۱.۸ ppm در سال گذشته کاهش یافته است. همچنین میزان گاز دی‌اکسید کربن نیز افت بسیار شدیدی پیدا کرده که مهم‌ترین دلیل آن حذف گوگرد سوخت دیزل بوده است. پیش از این میزان گوگرد سوخت دیزل بیش از ۸۰۰۰ ppm بود در حال حاضر میزان آن به حدود ۵۰ ppm کاهش یافته است.

سهم نیروگاه‌ها در سیاهه انتشار
در سیاهه انتشار سال ۱۳۹۶ به نیروگاه‌ها نیز پرداخته شد از جمله آن‌ها می‌توان به نیروگاه منتظرقائم اشاره کرد که با وجود آن که در خارج از شهر تهران قرار دارد، ولی سهم بسزایی در آلودگی هوای پایتخت دارد. متاسفانه در فصل سرد با افزایش مصرف گاز خانگی، سوخت گاز این نیروگاه‌ها قطع می‌شود و آن‌ها گازوئیل مصرف می‌کنند که این کار باعث گسیل آلودگی زیادی به سمت شهر تهران می‌شود.

پالایشگاه تهران نیز در این مطالعه دقیق‌تر بررسی شد و انتشار آلایندگی فرایندی و احتراقی هر واحد جداگانه مورد بررسی قرار گرفت.

سهم منابع متحرک در تولید ذرات معلق از ۷۰ درصد به ۶۱ درصد رسیده و کاهش یافته است، اما سهم نیروگاه‌ها و صنایع در آلودگی هوا افزایش یافته است. آلاینده‌های گازی مانند ناکس و SOX ممکن است در جو تبدیل به ذرات معلق شود. VOC نیز هیدروکربن فرار و بوی جایگاه‌های بنزین ناشی از آن است،۷۹ درصد آن به منابع متحرک ومربوط به موتورسیکلت است.

براساس آخرین سیاهه انتشار آلودگی شهر تهران، سهم صنایع و نیروگاه‌ها از میان منابع ثابت تهران و اطراف آن در تولید ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون حدود ۳۰ درصد گزارش شده است.

در سال‌های اخیر مازوت سوزی برخی صنایع و نیروگاه‌ها آلودگی هوای برخی کلانشهر‌ها را تشدید کرده است. امسال هم مازوت‌سوزی شهر‌هایی مانند تبریز، مشهد و همدان تایید شده است. آلودگی ناشی از ذرات معلق در حالی در کشور طی فصول سرد افزایش پیدا می‌کند که بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون جزو گروه اول مواد سرطان‌زا و هم‌رده با مواد رادیو اکتیو هستند.

وقتی نیروگاه‌ها سیستم کنترلی داشته باشند، مازوت‌سوزی اشکالی ندارد. در تمام دنیا نیروگاه‌ها هم مازوت و هم گازوئیل پرگوگرد مصرف می‌کنند، ولی تجهیزات کنترل آلایندگی روی دودکش آن‌ها نصب شده است و هوا آلوده نمی‌شود این در حالیست که هیچ یک از نیروگاه‌های ما این تجهیزات را ندارند.

سولفورزدایی یکی از راهکار‌های حل مشکل نیروگاه‌های مازوت‌سوز است. راهکار دیگر استفاده از سیستم‌های کنترلی است که تاکنون هیچکدام ار این راهکار‌ها عملیاتی نشده است. به گفته داریوش گل‌علیزاده - معاون مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست - در برگزاری نشست با کنسرسیوم و ستاد فناوری نانو به دنبال این بودیم که راهکار‌های اجرایی برای کاهش سولفورمازوت ارایه کنند چراکه درحال حاضر سه تا ۳.۵ درصد از وزن حجمی یعنی ۳۰ تا ۳۵ هزار قسمت در میلیون (ppm) میزان گوگرد در مازوت پالایشگاه‌های ماست.

سوخت‌های آلاینده و آلودگی هوا
گازوئیل به عنوان سوخت دیزل شناخته می‌شود. سوخت دیزلی نسبت به حجم مساوی بنزین انرژی بیشتری طی احتراق آزاد می‌کند. یکی از موضوعاتی که همواره مطرح بوده میزان گوگرد این سوخت و آلایندگی آن است. سوخت گازوئیل به دلیل بالا بودن میزان گوگرد نیاز به بررسی برای بهبود کیفیت دارد. سنجش‌های دفتر پایش فراگیر سازمان حفاظت محیط زیست در دو حوزه جایگاه‌های درون‌شهری و بین‌راهی است. با توجه به آلودگی هوای کلانشهر‌ها و به استناد ضوابط و قوانین موجود، وزارت نفت مکلف به تامین سوخت با کیفیت استاندارد برای این جایگاه‌ها است. بر اساس نتایج سنجش‌های انجام شده در فصل اول سال ۱۴۰۱ تنها ۱۶ درصد از نمونه‌ها مطابق استاندارد بود و بقیه حدود مجاز را رعایت نکرده‌اند.

بررسی‌ها نشان‌دهنده این است که در حال حاضر کیفیت بنزین مشکل خاصی ندارد، ولی گازوئیل یا نفت‌گاز نیاز به اقدامات اصلاحی بیشتری دارد. یکی از چالش‌های این بخش این است که به استناد قانون هوای پاک باید حدود مجاز گوگرد در گازوییل بازنگری و به‌روز رسانی شود و این وظیفه به سازمان ملی استاندارد واگذار شده است، ولی سازمان ملی استاندارد معتقد است بر اساس ماده ۳ قانون تقویت و توسعه نظام استاندارد، این امر باید توسط دستگاه اجرایی تخصصی - که وزارت نفت است - تدوین شود.

به منظور کاهش آلاینده‌های موجود در هوا ناشی از سوختن گوگرد موجود در گازوییل، منطق حکم می‌کند که در محل تولید، گوگرد از محصول تولیدی حذف شود تا خودرو‌ها هوای شهر‌ها را آلوده نکنند. به گفته هلنا کعبی - مدیرکل دفتر پایش فراگیر سازمان حفاظت محیط زیست - به نظر می‌رسد وزارت نفت در حال حاضر امکان تامین تجهیزات سولفورزدایی را ندارد. به همین دلیل هم از تدوین استاندارد طفره می‌رود تا از ترک فعل مترتب بر آن خودداری کند و طبیعتاً این وضعیت تشدیدکننده معضل زیست‌محیطی کنونی خواهد بود.

آلودگی هوا ناشی از مصرف سوخت نامناسب، وجود نیروگاه‌های مازوت و مراکز دفن پسماند از معضلات شهرنشینی شده است. به علاوه تراکم جمعیت، تعرض انسان به طبیعت مانند کوه‌خواری و زمین‌خواری باعث تخریب یا از بین رفتن زیستگاه‌ها می‌شود. این معضل نیازمند توجه مسئولان و مردم برای حفظ زیستگاه‌های موجود و تلاش برای جلوگیری از تخریب سایر زیستگاه‌ها است.