دیدارنیوز ـ آنها در این مراکز توانستهاند با آزمایشهاي منظم و دورهای فاضلاب، به یکسری اطلاعات پایه برای مقایسه شهرهای مختلف دست یابند تا آنها را در زمينه پايش تأثير برنامههاي كنترل دارو و مواد مخدر ياري كند. البته آنها در حال تعمیم این سیستم به دیگر مناطق جهان از قبیل اروپا و آسیاي دور مثل استراليا و چین هستند تا بتوانند تفسیرهای بهتری برای نتایج خود ارائه كنند. البته نباید از نظر دور داشت که پیشرفت روشها و دستگاههای آنالیز در علوم شیمی، بیوشیمی و داروسازی نیز به کمک این محققان آمده است.
نمونهاي از همه چيز
در آزمایشگاهی در دانشگاه ایالتی آریزونا یک بطری دولیتری حاوی فاضلاب با یک رنگ زرد و قهوهایکدر روی میز قرار دارد. این نمونه بهتازگی از یکی از شهرهای شرکتکننده در برنامه «بررسی شیمیایی زائدات برای حفظ جان شهروندان» اخذ شده است. این نمونه را که حاوی ادرار و مدفوع است، میتوان جدیدترین و شاید بدبوترین روش برای حل بحران مواد مخدر در جوامع معرفی کرد. «رولف هالدن»، مدير مرکز طراحی زیستی برای مهندسی سلامت محیطی در دانشگاه ایالتی آریزوناست. او از 15 سال پیش یک رصدخانه سلامت انسانها راهاندازی کرده است که فاضلاب و لجن 300 شهر را در سراسر جهان در آن آزمایش میکند که ابتدا این عملیات در دانشگاه جانهاپکینر انجام میگرفت، ولی از سال 2008 بر عهده دانشگاه ایالتی آریزونا گذاشته شده است و مشارکتکنندگاني از چین، استرالیا و دیگر نقاط جهان در آن شرکت کردهاند. البته در رده بعدی، مرکزی در اروپاست که مانیتورینگ فاضلاب و لجن 60 شهر را بر عهده دارد. در دهه گذشته، تیم دانشگاه ایالتی آریزونا دنبال یافتن سرنخهایی برای سلامت مردم در فاضلاب جوامع بودهاند و هورمونهای اضطراب و استرس، مواد شیمیایی خطرناک، مواد شیمیایی مصرفشده در رژیم درمانی و نیکوتین را شناسایی و اندازهگیری كردهاند.
البته باید توجه داشت که مرگ 63 هزار نفر به دلیل مصرف دوز بالای مواد مخدر در سال 2016 موجب شده است که مسئولان شهرهای مختلف از مسئولان این برنامه بخواهند آنها را نیز در چتر پوششی خود قرار دهند. آقای هالدن معتقد است: «فاضلاب بهمثابه یک شاهراه اطلاعاتی است که در زیر پای شما قرار دارد». او میافزاید: «من فکر میکنم که فاضلاب یک راه جدید است که ميتواند بهعنوان ابزاری برای شناخت ابعاد مشکل مواد مخدر ایفای نقش كند». آقای «دانیل» که یک استاد شیمی در دانشگاه پژتساند است و ارتباطی با این آزمایشها ندارد نیز میگوید: «هرچند من فکر نمیکنم که این کار بهترین گزینه باشد، ولی در بین تمام گزینههايي كه برای بررسی مشکل اپیدمیک مواد مخدر قابل تصور است، این گزینه خوبی است». آزمایشگاه آقای هالدن ماهانه حداقل اطلاعات شهروندان شش شهر درباره هروئین، اکسی کادون، فنتانیل و دیگر مواد مخدر را گردآوری میكند. معمولا سازمانهای بهداشتی اینگونه اطلاعات را از دادههای بیمارستانی یا پژوهشهای انجامشده به دست میآورند، ولی این کارها غالبا وقتگیر بوده و غیرقابل اعتماد هستند.
دراینباره آقای هالدن میگوید: «تجربه نشان داده است که هرگاه از فردی درباره مصرف مواد سؤال شود، جواب قابل اعتمادی به دست نخواهد آمد، ولی فاضلاب دروغ نمیگوید». بهعنوان مثال بین سالهای 2015-2017 پژوهشگران این دانشگاه ایالتی دو شهر آمریکا را در ناحیه غرب مرکزی این کشور با آمار مشخصات جمعیتی مشابه مورد بررسی قرار دادند که الگوی مصرف مواد مخدر متفاوتی داشتند؛ یعنی فاضلاب آنها نشاندهنده این تفاوت بود که ترکیب اکسیکادون موجود در یکی از این شهرها حدود چهار برابر بیشتر از شهر دیگر بوده است.
نجات جانها
در آزمایشگاه این دانشگاه محققان فاضلاب را از دستگاه کروماتوگرافی مایع عبور میدهند تا ترکیبات موجود در آن جداسازی شده و تشخیص داده شود. در ادامه این محلول به یک دستگاه اسپکترومتر جرمی وارد میشود تا هم نوع مواد و هم ميزان فراواني هريك از آنها مشخص شود و به کمک این اطلاعات بتوان درباره مقدار مواد مخدر مصرفی هر هزار نفر اعلام نظر كرد. آقای هالدن بدون ذکر نام شهر، اطلاعات شهرهای مختلف به همراه اطلاعات شهر درخواستکننده را برای مسئولان شهرها میفرستد تا بهتر بتوانند وضعیت شهر خود را با دیگران مقایسه كنند. با بهکارگیری دستگاه اسپکترومتر جرمی میتوان با دقت بالایی درباره مقدار یک ترکیب خاص اظهارنظر كرد. البته یک سؤال نیز وجود دارد و آن این است که چگونه یک نمونه فاضلاب میتواند گویای وضعیت کل جمعیت شهر باشد؟ گاهی الگوهای جمعیتی میتواند ناشی از هجوم توریستها یا جمعیت شهرکهای اطراف یا رشد سریع شهر باشد که غیرقابل اعتراضبودن این ارقام مصرفی برای سرانه هر شهر را با مشکل مواجه میکند. ازاینرو محققان میگویند که استفاده از این اعداد به صورت نسبی مفیدتر است. همکاران آقای هالدن میتوانند در یک یا دو روز نمونههای فاضلاب را آنالیز کرده و سریعا پیش از ازبینرفتن دبی و مشخصات فاضلاب، درباره یک ماده مخدر خاص اعلام نظر كنند.
این اطلاعات برای ورود مشترکان شهری برای جلوگیری از اپیدمیشدن مشکل بسیار حیاتی است. مسئولان شهر میتوانند تأثير فعالیتهای خود از قبیل تعطیلی کارگاههای تولید مواد مخدر یا دستگیری عاملان فروش مواد مخدر سرقتشده از مراکز درمانی یا دستگیری پرسنل متخلف مراکز درمانی را در کاهش میزان این مواد ببینند؛ یعنی اگر مقدار مواد مخدر در فاضلاب کاهش یابد، شاخص خوبی برای موفقیتآمیزبودن عملیات است. البته اگر مقدار فنتانیل (Fentanyl) به طور ناگهانی در فاضلاب افزایش یابد، نشاندهنده آن خواهد بود که احتمالا مصرفکنندگان مواد مخدر قانونی امکان تهیه نسخههای خود را نداشتهاند و به مواد مخدر خیابانی روی آوردهاند؛ چون دلالان مواد مخدر فنتانیل را به داروهای خیابانی اضافه میکنند. این ماده 50 برابر قویتر از هروئین است و نوع دیگر آن به نام کارفنتانیل (Carfentanyl) که بهعنوان مُسکن بسيار قوي کاربرد دارد، پنج هزار برابر قویتر از هروئین است. هرچند تشخیص اینکه فنتانیل به صورت قانونی یا غیرقانونی وارد فاضلاب شده است، کار بسیار دشواری است؛ ولی چون بهندرت این ترکیب در نسخههای پزشک جای میگیرد، مسئولان شهری تمام این مقدار را به مواد خیابانی نسبت میدهند. البته آقای هالدن مدعي است که آزمایشگاه آنها قادر است فنتانیل و کارفنتانیل را از یکدیگر تشخیص دهد.
اینگونه فعالیتها این حسن را دارد که هنگام رشد شدید مصرف یک دارو مثل فنتانیل، مسئولان شهری میتوانند پادزهر این ماده مخدر را تهیه کرده و در مقادیر بالا در اختیار مسئولان قرار دهند. این پادزهر به نام نالوکسون شناخته میشود و مقادیری که بهعنوان پادزهر هروئین مصرف میشود، برای فنتانیل کارساز نیست و اینجاست که گفته میشود «با آنالیز فاضلاب میتوان جان انسانها را نجات داد».
علاقهای جدید
ازآنجاییکه برنامه آنالیز فاضلاب که در سال 2010 آغاز شده بود، با موفقیت شایانی همراه شد و طیف وسیعی از داروها را در بر گرفت و همچنين تلاشهای اخیر آقای هالدن باعث شد که شهر لوئیزویل از ایالت کنتاکی، نیز در مقام تأمین مالی این برنامه از بخش دولتی و خصوصی برآيد. این به آن دلیل بود که در سال 2016 در منطقه جفرسون این ایالت حدود 364 مرگ به دلیل مصرف بیش از حد مواد مخدر رخ داد و مسئولان دریافتند که بحران مواد مخدر را دستکم گرفته بودهاند. خانم «سيمرال» رئیس مرکز فناوری و خلاقیت شهری است و تصمیم گرفته است که نقطه عطفی در خدمات سلامت ایجاد كند. او دراینباره میگوید: «ما به منبع جدیدی برای اطلاعات نیاز داشتیم تا براساسآن بتوانیم بهتر و سریعتر پاسخگو باشیم». او معتقد است که اطلاعات دقیق بهدستآمده از فاضلاب به این شهر امکان میدهد که درباره تعداد سوزنها و مقادیر پادزهری که باید توزیع شود، با دقت خوبی پیشگویی كرده و مراکز بازپسگيري داروها و نیز مراکز بازپروری را بهخوبی تعيين كنند. البته شهرهای دیگری نیز در حال پیوستن به برنامه آنالیز فاضلاب برای مبارزه با مواد مخدر هستند. بهتازگی در شهر Tempe یک رأیگیری برای اختصاص بودجهای درباره مشارکت این شهر در برنامه آنالیز فاضلاب دانشگاه ایالتی آریزونا انجام گرفت تا مسئولان شهری بتوانند درباره وضعیت مواد مخدر در این شهر تصمیمگیری كرده و سریعا راهکارهای مناسب با اینگونه بحرانها را به کار گیرند.
معاون شهردار در این شهر گفته است: «این اطلاعات برای من یک حس کاملی درباره وضعیت مواد مخدر در شهر ایجاد میکند و این امکان را فراهم میآورد که برنامهها و بازخوردهای مناسبی را به خدمت بگیریم». البته او افزوده است که اندازهگیری میزان مواد مخدر در فاضلاب «یک ایده خلاقانه است و من معتقدم که جان انسانهای زیادی را نجات خواهد داد». در این راستا شهر Cary تصمیم گرفته است که با یک شرکت وابسته به دانشگاه امآيتي همکاری كند تا آنها بتوانند رباتهایي بسازند که قادر باشند وارد لولههای فاضلاب شده و در همان محل مقدار مواد مخدر را اندازهگیری کرده و اطلاعات خود را به بیرون ارسال كنند. از سوی دیگر آنالیز فاضلاب میتواند تأثير هرگونه فعالیتهای اجتماعی ضد مواد مخدر (مثل کمپینها) را نیز سریعا نشان دهد.
به عنوان مثال شاید بیش از یک دهه طول بکشد تا مسئولان از موفقیتآمیزبودن یا نبودن برنامه «آموزش مقاومت در برابر مصرف غیرقانونی مواد» (D.A.R.E) اطلاع حاصل كنند و در این مدت شاید میلياردها دلار هزینه شده باشد. این در حالی است که آنالیز فاضلاب میتواند کاهش مصرف مواد مخدر در محیطهای آموزشی یا همسایگان آنها را که در برنامه آموزشی فوق شرکت كردهاند، سریعتر مشخص کند. آقاي «آدام» یک محقق پسادکترا است که با آزمایشگاه هالدن دراینخصوص همکاری میكند. البته او دو نفر از دوستانش را به دلیل مصرف زیاد مواد مخدر نیز از دست داده است. او گفته است: «ما باید قادر باشیم که در زمان بسیار کوتاهتری از نتایج اجرای اینگونه برنامههای آموزشی آگاه شده و بتوانیم به طور واقعی به اهداف خود در زمینه کنترل مصرف این مواد دست یافته و تغییرات بارزی در جوامع خود ایجاد كنیم». باید به خاطر داشت که بسته به تعداد ایستگاههای سنجش میتوان راحتتر به نقاط بحرانی هر شهر دست یافت. در حال حاضر اکثر نمونههای ارسالی به آزمایشگاه دانشگاه ایالتی آریزونا از سوی کارکنان تصفیهخانههای فاضلاب تهیه و ارسال میشود، ولی شاید بتوان با نمونهگیری از شبکه فاضلاب اطلاعات بهتری درباره یک ناحیه در درون یا برون شهرها یا حتی در نزدیكی مراکز خاص مثل مدارس، دانشگاهها یا ادارات و حتی زندانها به دست آورد.
البته این کار با افزایش هزینهای حدود هزار دلار در سال برای هر شهر مواجه است و بستگی به عواملی مثل دفعات نمونهگیری و تعداد ترکیبات مورد سنجش خواهد داشت. آقاي هالدن تأكيد ميكند كه اين فعاليت قادر است شاخصهای دیگری را نیز ردیابی كند که تأثيرات بزرگی بر سلامت اجتماع خواهند داشت مثل شیوع یک ویروس یا باکتری خاص و افزایش مصرف دخانیات یا چاقشدن شهروندان و... . لازم به ذکر است که مطالعات آقای هالدن روی فاضلاب باعث شد که دولت فدرال استفاده از تریکلوکاربان و تریکلوزان (تخریبکننده غدد درونریز) در صابونهای آنتیباکتریال را ممنوع كند چون این ترکیبات بهراحتی تجزیه نشده و میتوانند وارد خون، ادرار و نيز شير مادران تازه زایمانكرده شوند. آقای هالدن معتقد است: «شاید اکنون مردم به چیزهایی که از آنالیز فاضلاب مشخص میشوند با ديده شك و ترديد بنگرند، ولی من فکر میکنم که در آینده این موضوع به یک ابزار برای اندیشیدن به آینده سلامت شهرها تبدیل میشود». خانم سیمرال با این عقیده موافق است و میگوید: «این روشها میتواند برنامههای خدمات سلامت عمومی ارائهشده به شهرها را تغییر دهد. الان ما در جایگاهی قرار داریم تا افقهای جدیدی درباره سلامت شهروندان به نمایش بگذاریم».
يك جوالدوز به خودمان
به نظر ميرسد كه با توجه به روند اينگونه امور در جهان، در كشور خودمان ايران نيز نياز است كه چنين مراكزي مجهزشده به آزمايشگاههاي مرجع ايجاد شود تا بتواند انواع دادهها و اطلاعات پايه درباره سلامت شهروندان را براساس آناليز فاضلاب تهيه كرده و در اختيار مسئولان ذيربط قرار دهد. چون به نظر ميرسد كه آناليز فاضلاب درياچهاي است كه از پتانسيلهاي آن غافل ماندهايم. البته اين امر مستلزم همكاري وزارتخانههاي علوم، بهداشت و شركتهاي آب و فاضلاب است و با توجه به تعداد بالاي فارغالتحصيلان در رشتههاي شيمي، بيوشيمي، بهداشت، محيط زيست و داروسازي در كشور، جذب نيروهاي كاركشته براي اين مراكز نيز كار سختي نخواهد بود. ضمنا بايد توجه داشت كه در مطالعات آيندهپژوهي براي مشكلات شهرها نياز به چنين دادههايي بيشازپيش مشخص خواهد شد چون شهرها هرروزه با تركيبات جديد و انواع فرايندها و واكنشها روبهرو هستند و ازاينرو بايد از هماكنون به فكر چاره بود كه درباره اين تركيبات ميتوان علاوه بر انواع مواد مخدر به تركيباتي مثل بيسفنلآ، ميكروپلاستيكها، انواع هورمونها و... اشاره کرد.
بهعلاوه شايد بتوان در ساليان آتي مشابه اين آزمايشگاهها را در مركز هر استان راهاندازي كرد. وجود اين مراكز اين حسن را خواهد داشت كه علاوه بر گردآوري اطلاعات بهطور منظم و دورهاي، ميتوانند درباره هر تركيب و متابوليت جديد موجود در فاضلاب نيز به تحقيق و پژوهش بپردازند و براساس همين اطلاعات بهدستآمده راهكارهايي را به مسئولان شهري پيشنهاد كنند و پس از اجراي برنامههاي مختلف درباره ميزان موفقيت هر برنامه اظهارنظر كرده و با مشخصكردن علتها، مجددا بازخوردهايي را براي مسئولان تهيه كنند.
منبع: روزنامه شرق/ترجمه: عبدالله مصطفایی/۷ تیر ۹۷