مشق شب بستر بی‌عدالتی آموزشی

دیدارنیوز - به گزارش اعتماد، اجرای این طرح واکنش‌های زیادی از سوی معلمان و خانواده‌ها به همراه داشته است، واکنش‌هایی که شاید یکی از دلایل آن ابهاماتی است که در خصوص نحوه اجرای این طرح وجود دارد. رضوان حکیم زاده، معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش به عنوان متولی اجرای این طرح توضیحاتی را در مورد جایگزینی مشق شب با فعالیت‌های مهارت‌محور در گفت‌وگوی خود با روزنامه «اعتماد» ارائه داده است.

از دهه‌های پیش تا کنون پژوهش‌های زیادی درباره فواید و مضرات مشق شب در دنیا انجام شده است.در سال 2013 حدود 116 کشور از سراسر جهان در خصوص مشق شب مورد فراتحلیل قرار گرفتند و نتایج نشان داد که مشق شب تاثیری در یادگیری دانش‌آموزان در سنین پایین ندارد. البته موضوعی که در این خصوص بسیار مهم است توجه به همه ابعاد این طرح است و از یک بعد به این مساله نگاه کردن ما را به جایی نمی‌رساند.

مشق شب تبدیل به یک تکلیف تکراری و پرحجم شده است و دانش‌آموز تمام وقت بعد از ظهر خود را بدون هدف صرف تکالیفی می‌کند که هدفمند نیست. در برخی از موارد شاهد هستیم که از مشق شب به عنوان تنبیه استفاده می‌شود که این مساله هیچ تاثیری در بهبود یادگیری دانش‌آموزان ندارد و بر روی آنان اثر منفی می‌گذارد. تکالیف شب باید هدفمند باشد و به تثبیت یادگیری دانش‌آموزان کمک کند اما اکثر آنها به صورت یکسان و بدون در نظر گرفتن تفاوت‌های فردی است و اکثر اوقات یک رونویسی بی‌هدف محسوب می‌شود.

مورد بعدی به خانواده‌ها بازمی‌گردد. آموزش نادرست برخی از خانواده‌ها به بچه‌ها یکی از دلایل مهم اجرای این طرح است. خانواده‌ها در زمان دیگری درس خوانده‌اند و روش‌های آموزشی آنها متفاوت بوده است و همین مساله باعث مشکلات زیادی برای دانش‌آموز می‌شود. یکی از مشکلاتی که در چندسال اخیر به وجود آمده این است که جایگاه معلم و خانواده در فرآیند آموزش جابه‌جا شده است و در این فرآیند غلط، نقطه ضعف دانش‌آموزان را به خانواده و نقاط قوت آنها را به مدرسه نسبت می‌دهند. در گذشته اکثر خانواده‌ها بی‌سواد بودند و معلمان به آموزش والدین هیچ امیدی نداشتند و همه فرآیند آموزش را خود به گردن می‌گرفتند. امروز مشق‌شب ابزار مدرسه برای واگذار کردن ضعف دانش‌آموزان به خانواده‌ها شده است. این مساله باعث شده که برخی خانواده‌ها از تکلیف انجام ندادن دانش‌آموزان نگران شوند و خودشان در انجام این تکالیف مداخله کنند.

یکی دیگر از مضرات مشق شب مشکلات جسمی و روحی است که برای دانش‌آموزان به وجود می‌آید. برخی از سخت‌گیری‌های والدین و اجبار آنها برای انجام تکالیف شب، به روابط عاطفی کودکان و والدین آسیب وارد می‌کند و محصول آن محیطی پرتنش در خانواده است که متاسفانه امروز بسیاری از خانواده‌ها درگیر آن هستند. در مورد آسیب‌های جسمی باید بگویم که یکی از عادت‌های بد دانش‌آموزان در حین انجام تکلیف در منزل، مشق نوشتن در وضعیت نامناسب و به صورت نشسته و خوابیده است که همین مساله باعث آسیب‌های جسمی برای دانش‌آموزان می‌شود.

مورد بعدی به رابطه میان معلمان و دانش‌آموزان بازمی‌گردد. معمولا معلمان بعد از دیدن تکالیف بازخورد مناسبی از خود نشان نمی‌دهند و به سادگی از کنار آن رد می‌شوند و این برای دانش‌آموزی که با دلهره یا اشتیاق این تکلیف را انجام داده است، سرخوردگی به بار می‌آورد.

درباره اجرای این طرح پیش‌بینی ما این است که معلمان در فرصت‌های یادگیری خارج از مدرسه براساس چارچوب مهارت‌هایی که در سند برنامه‌ریزی درسی ملی به آن توجه شده است، فعالیت‌هایی را طراحی کنند که موجب تقویت مهارت‌های زندگی شود.

به طور مثال به جای نشستن و خوابیدن دانش‌آموزان هنگام مشق نوشتن، فعالیت‌های عملی انجام دهند که به آن علاقه‌مند هستند و از انجام آن لذت می‌برند. ما بسته‌ای برای معلمان آماده کردیم که بر اساس آن فعالیت‌های عملی دانش‌آموزان در خارج مدرسه به جای مشق شب انجام شود.

به این مهارت‌ها در سند برنامه‌ریزی درسی و ملی اشاره شده است. یک حوزه آن مربوط به یادگیری مهارت‌های زندگی است که در آن به آداب معاشرت و معیشت، مهارت‌های ارتباطی و مدیریت زمان، مدیریت هیجان‌ها و مهارت‌های تفکر، حمایت از محیط زیست، آموزش قوانین و مقررات، آموزش استفاده درست از منابع اقتصادی (اقتصاد مقاومتی)، آموزش حقوق کودکان، کارآفرینی، فرهنگ استفاده از رسانه‌ها و سواد رسانه‌ای اشاره شده است. پس چارچوب اجرای این طرح را سند تحول بنیادین و سند برنامه‌ریزی ملی مشخص کرده است.

به طور مثال در بحث استفاده درست از منابع انرژی که یکی از پایه‌های اصلی در اقتصاد مقاومتی است و باید در دوران کودکی به بچه‌ها آموزش داده شود، معلم برنامه‌ای را طراحی می‌کند که دانش‌آموز قبض آب و برق و گاز را بررسی می‌کند و فعالیت‌هایی که در منزل برای کاهش مصرف ماهانه انجام‌ می‌دهد در کلاس به دیگر دانش‌آموزان منتقل می‌کند. ما در پروژه همیار پلیس یک تجربه بسیار موفق داشتیم و به بچه‌ها آموزش دادیم که به بزرگ‌ترها رعایت مقررات راهنمایی و رانندگی را گوشزد کنند. در این مورد نیز به او کمک می‌کنیم که درباره صرفه‌جویی و مدیریت منابع تفکر کند و نتیجه آن را به عنوان تکلیف درسی مربوط به صرفه‌جویی را در کلاس درس ارایه دهد.

تمرین مهارت دیگر مربوط به حساب و کتاب است. بچه‌ها در مدرسه دانش ریاضی را یاد می‌گیرند و برای اینکه یادگیری تبدیل به مهارت شود، دانش‌آموزان می‌توانند به اتفاق خانواده خرید روزانه منزل و حساب و کتاب خرید را انجام دهند. در این فرآیند بچه‌ها به غیر از آشنایی با پول، بحث جمع و تفریق و مهارت ریاضی را نیز یاد می‌گیرند و به آنها کمک می‌شود که مدیریت مالی را از همان ابتدای کودکی تمرین کنند.

برای مهارت خواندن که یکی از مهم‌ترین مهارت‌های کودکان در دوره ابتدایی است، می‌توانیم فرصت‌های قصه‌گویی را برای بچه‌ها فراهم کنیم و به جای رونویسی کردن، کتاب قصه بخوانند و آن را برای دیگر دانش‌آموزان بازگو کنند. برای افزایش مهارت شنیدن نیز والدین می‌توانند قصه‌ای برای فرزندشان بخوانند و دانش‌آموز آن قصه را برای دیگر بچه‌ها بازگویی کند. در مجموع مهارت‌های پایه خواندن و نوشتن و حساب کردن، یکی از محورهای اصلی در تکالیف مهارت‌محور هستند به شرطی که برنامه‌های عملی مناسبی برای آموزش آن طراحی شود. چارچوب این تکالیف براساس سند تحول بنیادین مشخص شده است اما فعالیت‌هایی که برای تمرین این مهارت‌ها وجود دارد، کاملا پیشنهادی است و والدین و معلمان نیز می‌توانند در طراحی این فعالیت‌ها مشارکت جدی داشته باشند.

ما برای اینکه تکالیف مهارت محور را در برنامه درسی دانش‌آموزان بگنجانیم از قبل آموزش‌هایی را به معلمان داده‌ایم و برنامه‌های توانمندسازی برای آنها اجرا کردیم. این برنامه‌های توانمندسازی معطوف به طراحی تکالیف یادگیری در ایام نوروز بود و در آن قالب ارایه شده است. معاونان آموزش ابتدایی کشور نیز تمهیداتی در نظر گرفتند که در حین اجرای طرح، بسته‌های آموزشی در اختیار معلمان قرار گیرد. خود ما نیز از طریق تلویزیون تعاملی برنامه‌هایی در نظر گرفته‌ایم که از طریق آن صحبت‌ها و نکته‌های لازم در مورد اجرای طرح را به آنها منتقل کنیم.
نکته بعدی درباره اجرای این طرح به همکاری خانواده‌ها بازمی‌گردد. چه برنامه‌ای برای جلب رضایت خانواده‌ها برای اجرای طرح حذف مشق شب دارید؟ ممکن است خیلی از آنها مقاومت نشان بدهند.
در مورد خانواده‌ها سه موضوع اساسی وجود دارد. نکته اول این است که پژوهش‌های صورت گرفته در نظام‌های آموزشی دنیا نشان می‌دهد که تکلیف شب یکی از بسترهای بروز بی‌عدالتی آموزشی است و می‌تواند یک ابزار قوی تبعیض طبقاتی باشد. بچه‌ها در مدرسه با یک معلم و شرایط یکسان آموزش می‌بینند و وقتی آنها را برای انجام تکالیف شب به خانواده‌ها واگذار می‌کنند، وارد محیطی می‌شوند که از نظر سطح سواد و سرمایه فرهنگی خانواده‌ در یک سطح قرار ندارد و خانواده‌ها نمی‌توانند به یک انداره به کودکان خود کمک کنند. بر همین اساس تاکید می‌شود که تکالیف بچه‌ها زیر نظر معلمان انجام شود تا تفاوت فرهنگی و سواد والدین مانع یادگیری یکسان دانش‌آموزان نشود.
نکته دوم در مورد خانواده‌ها این است که بعضی از آنها به دلیل اینکه روش‌های آموزشی متفاوتی از روش آموزشی معلمان دارند، دانش‌آموزان را دچار دوگانگی می‌کنند. برخی از خانواده‌ها نیز تنش بسیار زیادی با دانش‌آموزان در مورد مشق شب دارند. آنها اصرار دارند که دانش‌آموز در یک ساعت مشخص تکالیف خود را انجام دهد و معمولا دانش‌آموز علاقه‌ای به انجام این کار در ساعت معین ندارد و همین مساله باعث تنش بین والدین و دانش‌آموزان می‌شود. برخی از خانواده‌ها نیز تصور می‌کنند که تکلیف شب بسیار مهم است و کارکرد مدرسه را در این می‌بینند که حتما به دانش‌آموزان تکلیف شب بدهند.
حذف تکلیف به خانواده‌هایی که نمی‌توانند به فرزندان‌شان در آموزش کمک کنند و از شرایط نابرابر رنج می‌برند، کمک می‌کند که فرزندان‌شان تکالیف را زیر نظر معلمان انجام دهند. خانواده‌هایی که با فرزندان خود بر سر انجام تکالیف تنش دایمی دارند نیز با حذف مشق شب، تنش کمتری را تجربه می‌کنند.
دسته سوم خانواده‌ها که تصور می‌کنند تکلیف شب بسیار مهم است، وقتی ببینند که فرزندشان بیکار نیست و در حال انجام تکالیف مهارت‌محور است، شاید مشکلی با حذف تکلیف شب نداشته باشند. البته در این بین انجمن‌های اولیا و مربیان نیز در زمینه فرهنگ‌سازی برای پذیرش خانواده‌ها برای حذف تکالیف شب نقش بسزایی خواهند داشت.

شرایط مطلوب برای یک کلاس درس که توسط شورای عالی آموزش و پرورش تاکید شده است، 26 نفر در یک کلاس است. ما اگر بخواهیم سند تحول بنیادین را اجرا کنیم نباید کلاس بیش از 26 نفر در مدارس داشته باشیم. در حال حاضر فقط 28 درصد از کلاس‌های درس ما این شرایط را دارند و متاسفانه فقط 28درصد از کلاس‌های درس ما شامل اجرای طرح حذف تکالیف شب می‌شوند. چون بحث یادگیری دانش‌آموزان برای ما اهمیت ویژه دارد این نگرانی را داریم که با اجرای این طرح در کلاس‌های با تراکم بالا، معلم فرصت کافی برای آموزش نداشته باشد اما نمی‌توانیم به بهانه سراسری نبودن این طرح را به تعویق بیندازیم.

طرح تکالیف مهارت‌محور در ادامه همان طرح عید و داستان که در نوروز اجرا کردیم، دنبال می‌شود. معتقدیم برای اینکه در دوره ابتدایی یادگیری به خوبی انجام شود، باید از بسترهای مناسب برای یادگیری دردوران کودکی استفاده کنیم که مهم‌ترین آنها ادبیات، هنر و بازی است. به خصوص در برنامه تکالیف مهارت‌محور به دنبال تقویت یکی از مهارت‌های اصلی یعنی خواندن هستیم. امروز بچه‌های ما خوب نمی‌خوانند و حتی نوشتن مشق نیز تاثیری در درست خواندن آنها ندارد. داستان‌خوانی یکی از مهارت‌هایی است که برای کمک به مهارت خواندن در تکالیف قرار داده‌ایم.