کودک آزاری یک معضل بزرگ اجتماعی در جهان و ایران است. علل و پیامدهای کودک آزاری چیست و برای مقابله با آن چه راهکارهایی وجود دارد؟
دیدارنیوز - سرویس اجتماعی: کودک آزاری امروز تبدیل به یکی از معضلات اجتماعی در سطح جهان شده و اکثر کشورها به انواع کودک آزاری درگیر هستند و با پیامدهای کودک آزاری مقابله می کنند. به عنوان مثال آزار جنسی به عنوان یکی از انواع کودک آزاری که دامنه گسترده تری دارد مورد توجه سازمان بهداشت جهانی و دولت ها قرار گرفته و برای پیشگیری از آن اقدامات مختلفی انجام داده‌اند. در همین راستا در این مطلب به سراغ تعاریف کودک آزاری، پیامدهای آن و انواع کودک آزاری رفته ایم. همچنین نکات مهمی درباره مجازات و جنبه‌های حقوقی کودک آزاری نیز در ادامه آمده است.
در سال ۱۸۷۴ بر اساس داستان غم انگیز مری آلن که خشونت‌های فیزیکی فراوانی از سوی والد خود تجربه کرده بود انجمنی در نیویورک برای جلوگیری از ظلم نسبت به کودکان به وجود آمد. پس از آن حدوداً صد سال طول کشید تا قانونی به تصویب رسید که مسئله کودک آزاری و مسائل حقوقی مربوط به آن تعریف و لازم الاجرا شد بر اساس آمار سازمان جهانی بهداشت در سال ۱۹۹۹ حدود ۴۰ میلیون کودک در سراسر دنیا در معرض انواع کودک آزاری قرار گرفته اند.
در واقع توجه به حقوق کودکان، ایجاد نظریه‌های گوناگون کودکی، تاسیس انجمن‌ها و مراکز مشاوره کودکان از جمله اقداماتی بود که در قرن بیستم شکل گرفت که نشان می‌دهد از قرن بیستم به بعد توجه بیشتری به کودکان و حقوق انان شده است. با این حال حقوق کودکان ان گونه که شایسته آن هستند رعایت نمی‌شود از جمله این موارد می‌توان به کودک آزاری، کودکان کار و خیابان اشاره کرد؛ بنابراین کودک آزاری پدیده اجتماعی جدیدی نیست بلکه از زمان‌های قدیم همزمان با تاریخ بشر در طول تاریخ وجود داشته است، اما کمتر به عنوان معضل اجتماعی در نظر گرفته می‌شد از دلایل توجه به کودک آزاری می‌توان به آگاهی خانواده و جامعه از حقوق کودکان انجمن‌ها و مراکز‌های حمایتی از کودکان آمار‌های گزارش شده توسط پژوهشگران و اشاره کرد
از آنجا که کودک آزاری شامل ابعاد گوناگون اجتماعی، حقوقی و بالینی است بر اساس آن تعریف‌های متناسب با آن صورت گرفته است. علاوه بر ان فرهنگ و ارزش‌های فرهنگی نقش پررنگی در تعریف کودک آزاری دارد، زیرا در هر جامعه فرهنگ و سنت‌های خاصی حاکم است و نمیتوان یک تعریف مشخص و دقیق از کودک آزاری ارائه کرد. به عبارتی دیگر برای تعریف کودک آزاری باید به ارزش‌های فرهنگی و آداب و رسوم جامعه توجه کرد و ممکن است در یک فرهنگ رفتار‌های معینی به عنوان آزار تلقی شود، ولی در فرهنگ دیگر آن رفتار رفتار عادی به شمار آید.
آسیب یا تهدید سلامت جسم و روان و یا سعادت و رفاه و بهزیستی کودک به دست والدین یا افرادی که نسبت به او مسئول هستند.
به عبارت دیگر هرگونه آسیب جسمی، روانی، جنسی، غفلت و عدم رسیدگی به نیاز‌های اساسی کودک زیر ۱۸ سال توسط افرادی که عهده‌دار مراقبت از کودک هستند کودکان آزاری محسوب میشود.
کودک آزاری علاوه بر والدین، توسط اطرافیان و در محیط‌هایی مانند مدرسه، باشگاه‌ها و …. نیز انجام میشود.
عوامل مختلفی می‌تواند علت کودک آزاری باشد کمبود اعتماد به نفس، فقر فرهنگی و خشونت و فشار‌های ناشی از فقر اقتصادی از علل شایع هستند.
کودک آزاری اغلب توسط افرادی صورت می‌گیرد که اعتماد به نفس پایینی دارد و یا از عزت نفس کافی برخورد نیستند. این افراد اغلب قدرت کنترل عواطف و احساسات خود را ندارند و سابقه سرخوردگی دارند.
کودک آزاری در بین تمام اقشار جامعه اتفاق می‌افتد و به سطح اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خاصی مربوط نمی‌شود. اما برخی افراد بیشتر اقدام به این کار می‌کنند:
افراد جامعه به عنوان والدین، مراقبین کودک، معلم و … می‌توانند برای کاهش کودک ازاری نقش مهمی ایفا کنند. والدین حتی با کوچکترین اقدامات مثبت خود برای کودکانشان می‌توانند تحولات عظیمی در زندگی ان‌ها ایجاد کنند.
از جمله اقداماتی که والدین می‌توانند برای فرزندان خود انجام دهند عبارتند از:
غالبا کودک آزاری در قالب آزار جنسی به ذهن متبادر میشود، درحالی که کودک آزاری انواع مختلفی دارد و امور گسترده‌ای وجود دارند که می‌توانند به سلامت جسمی و روانی کودک آسیب وارد کنند. کودک آزاری به چهار دسته تقسیم میشود:
۱. کودک آزاری جسمی
کودک آزاری جسمی می‌تواند طیف گسترده‌ای از اعمال را، از تنبیه ساده گرفته تا آسیب‌های جسمی شدیدِ منجر به مرگ، دربرگیرد. در تعریف کودک آزاری جسمی همانند کودک آزاری تعریف واحد وجود ندارد و تحت تاثیر عواملی مانند فرهنگ و آداب رسوم مرتبط با تربیت کودک و قوانین حقوقی مربوط به اطفال می‌باشد. عده‌ای از صاحب نظران معتقدند که برای تعریف کودک آزاری جسمی باید معیار‌های اجتماعی مربوط به یک جامعه را مورد نظر قرار داد، زیرا ممکن است برخی از خشونت‌ها در فرهنگی رایج باشد (مانند ختنه دختران در برخی از مناطق ایران)، ولی در فرهنگ دیگری بدرفتاری و آزار تلقی شود.
کودک آزاری جسمی را می‌توان مانند یک طیف وسیعی از آزار جسمی خفیف، که از آن به تنبیه بدنی یاد میشود، تا آزار جسمی شدید در نظر گرفت.
آزار جسمی خفیف: این نوع آزار جسمی شامل رفتار‌هایی است که در بیشتر جوامع آزار محسوب نمی‌شود و جنبه‌ی تربیتی دارد مانند سیلی زدن، نیشگون گرفتن، مشت زدن، چنگ زدن، هل دادن، پرت کردن وسایل به سمت کودک و…
آزار جسمی شدید: این دسته از رفتار‌ها باعث بروز آسیب‌های جدی تری برای کودک میشود. شامل: داغ کردن و سوزاندن بدن، کتک زدن، فلفل ریختن، خفه کردن، لگد زدن، گاز گرفتن، استفاده از کمربند یا چاقو برای تنبیه و … .
آزار جسمی با این علائم ظاهر میشود: مانند زخم، کبودی، شکستگی، پارگی پوست، خون مردگی، خونریزی‌های داخلی، آسیب به کلیه گوش، چشم، مغز و …
۲. کودک آزاری روانی (عاطفی)
کودک آزاری روانی، علائم مشهودی روی بدن باقی نمی‌گذارد، اما ممکن است که تأثیراتی حتی آسیب‌زاتر از کودک آزاری جسمی بر سلامت کودک باقی بگذارد؛ مواردی ازقبیل سرزنش، تحقیر، طرد کردن، ایجاد ترس و نگهداری دور از خانواده، همگی جزو کودک آزاری عاطفی به حساب می‌آیند.
این نوع کودک آزاری که گاهی سوء استفاده روانشناختی نامیده میشود، در تمام انواع کودک آزاری وجود دارد. به عبارتی دیگر علاوه بر آزار جسمی، جنسی و غفلت از کودک رفتار‌های دیگری باعث آزار عاطفی کودک میشود که عبارت است از ایجاد وحشت، تهدید، انتقاد مداوم، ایجاد احساس گناه، مسخره کردن و… که باعث میشود بهداشت روان و عملکرد روانشناختی فرد در بزرگسالی تحت تاثیر قرار گیرد.
سوء استفاده عاطفی را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
آزار عاطفی غیرمستقیم یا منفعلانه: هنگامی که والدین و یا مراقبان کودک، نیاز‌های عاطفی و روانی کودک را که برای رشد و سلامتی لازم است، اجرا نمیکنند سوء استفاده غیر مستقیم و یا منفعلانه رخ داده است که با غفلت و بی توجهی همراه است.
آزار عاطفی مستقیم یا فعالانه: شامل رفتار‌های توهین امیز، مسخره کردن، مقایسه کردن کودک با دیگران، ایجاد احساس گناه در کودک، ممانعت از تحصیل و برقرای ارتباط کودک با دیگران و.. می‌باشند.
گاربانیو و همکارانش پنج خصوصیت را برای کودکانی که مورد بی توجهی عاطفی خانواده قرار می‌گیرند در نظر می‌گیرد که عبارت است از:
۳. غفلت (مسامحه)
بی‌توجهی و نادیده گرفتن نیاز‌های اساسی کودک؛ مثل بی‌توجهی به ظاهر، بی‌توجهی به نیاز‌های روانی یا عدم توجه به کودکانی که نیاز‌های خاص دارند، موجب میشود تا این آزار‌ها در آینده بر شخصیت کودک تأثیرگذار باشند.
به طور کلی می‌توان غفلت را به چهار دسته تقسیم کرد:
غفلت جسمی: شایع‌ترین غفلت، غفلت جسمی است که در آن نیاز‌های ضروری کودک همچون غذا، لباس و سرپناه رسیدگی نمی‌شود. همچنین بیرون انداختن کودک از خانه و رها کردن او نوعی از غفلت جسمی است.
غفلت تحصیلی: شامل عدم ثبت نام کودک در مدرسه، عدم توجه به نمرات درسی و تحصیل کودک، عدم شرکت در جلسه‌های مدرسه و … است.
غفلت عاطفی: در این نوع غفلت، نیاز‌های عاطفی کودک ارضا نمی شود.
غفلت پزشکی: عدم رسیدگی به نیاز‌های پزشکی، درمانی و بهداشتی کودک.
۴. کودک آزاری جنسی
درنهایت کودک آزاری جنسی که مهمترین نوع کودک آزاری محسوب میشود، تقریبا می‌تواند بخش‌هایی از همه‌ی آسیب‌ها را دربر گیرد. دقت داشته باشید که در کودک آزاری جنسی، لزوما نیازی به لمس بدن کودک توسط بزرگسال نیست؛ بلکه کودکان از مسائلی آسیب می‌بینند که شاید برای بزرگسالان آسیب محسوب نشوند، به‌طور مثال، دیدن صحنه‌ای مستهجن می‌تواند برای کودک آزاردهنده باشد و نوعی آزار جنسی به حساب بیاید، درحالی که برای بزرگسال چنین تأثیری ندارد.
این نوع آزار، با زور و اجبار همراه است. در سوء استفاده جنسی از کودک، یک نوجوان یا فرد بزرگسال از کودک برای تحریک و ارضای جنسی خود استفاده می‌کند که پیامدهای مخربی برای کودک به همراه دارد. آزار جنسی معمولاً توسط افراد نزدیک به کودک صورت می‌گیرد و شامل لمس و نوازش کردن اندام جنسی، تماس جنسی دهانی، مقعدی و تناسلی، نمایش فیلم‌های مستهجن، عورت نمایی که در قالب تجاوز، تعرض جنسی، زنا با محارم، لواط، روسپیگری استثمار و خودفروشی کودکان انجام میشود. این نوع آزار به دلیل ترس از ریخته شدن آبرو معمولاً کمتر گزارش میشود و در خفا باقی می‌ماند. از کودک آزاری جنسی می‌توان به ازدواج زودهنگام کودکان اشاره کرد که در آن استثمار جنسی رخ می‌دهد.
در اینجا به برخی از آثار و پیامدهای کودک آزاری جنسی اشاره می‌کنیم:
عواقب منفی در کوتاه مدت: شب ادراری، اختلالات رفتاری، صدمه زدن به خود، افکار خودکشی، افت تحصیلی، پرخاشگری و …
عواقب منفی در بلند مدت: افسردگی، اضطراب، ترس از ازدواج، حس انتفام در فرد قربانی، بزهکاری و …در این افراد دیده میشود.
اکثر این کودکان احساس خوبی به خود ندارند و دائما احساس گناه و بی ارزش بودن را تجربه می‌کنند.
با توجه به این دسته‌بندی، به‌طور کلی از هر چهار بزرگسال، یک نفر مورد یکی از انواع کودک آزاری قرار گرفته است.
در بسیاری از کشورها، قانون‌گذاری گسترده‌ای در زمینه‌ی حمایت از کودکان صورت گرفته است. برای مثال طبق قانونی که از سال ۱۹۶۹ میلادی در آلمان به اجرا گذاشته شده است، کودک آزارانی که بیش از ۲۵ سال سن داشته باشند، در صورت موافقت کمیسیون پزشکی با استفاده از دارو عقیم می‌شوند؛ یا اسپانیا قانونی را تصویب کرده است که طی آن نه‌تن‌ها مجازات افراد متهم به کودک آزاری و سوءِاستفاده‌ی جنسی از کودکان و نوجوانان، به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای افزایش یافته است، بلکه این افراد پس از طی دوران محکومیت خود، به‌مدت ۲۰ سال تحت نظر قرار خواهند گرفت تا در آینده به استخدام هیچ‌یک از نهاد‌های مربوط به کودکان و نوجوانان درنیایند.
متاسفانه قوانین حمایت از کودکان در ایران دارای نواقص بسیاری است. نخستین قانونی که در حمایت از کودکان مورد تصویب قرار گرفت، قانون حمایت از کودکان در سال ۱۳۳۸ بود که در زمان خود تحول بزرگی محسوب می‌شد. اما پس از آن تا سال ۱۳۸۱ هیچ‌گونه قانونی درخصوص امور مربوط به کودکان مورد تصویب قرار نگرفت. روبه‌رو شدن جامعه با تعدد این جرایم علیه کودکان سبب شد تا در سال ۸۱ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان تصویب شود.
این قانون کلیه‌ی افراد زیر ۱۸ سال تمام را تحت پوشش قرار می‌دهد و مطابق با ماده‌ی ۲ این قانون، هر نوع اذیت و آزار کودکان و نوجوانان که موجب وارد آمدن صدمات جسمانی یا روانی و اخلاقی به آن‌ها شود و سلامت جسم یا روان آنان را به خطر بیندازد، ممنوع است. این قانون در جهت حمایت کامل از کودک، برای نخستین بار درمورد صدمات روانی سخن به میان آورده است.
تا پیش از سال ۸۱، کودک آزاری از جرایم خصوصی شناخته می‌شد و فقط اولیای قانونی حق داشتند در صورت رخ دادن کودک آزاری شکایت کنند؛ اما پس از تصویب قانون جدید در سال ۸۱، کودک آزاری از جرایم عمومی به حساب می‌آید و دیگر نیاز به شاکی خصوصی ندارد. یعنی هرکسی می‌تواند به‌محض مشاهده و آگاهی از کودک آزاری آن را گزارش دهد و دادستان هم به‌عنوان مدعی‌العموم باید موضوع را راساً پیگیری کند.
مطابق با ماده‌ی ۲ این قانون، هرگونه خرید و فروش و بهره‌کشی و به کارگیری کودکان به‌منظور ارتکاب اعمال خلاف از قبیل قاچاق جرم است و این ماده مجازات شش ماه تا یک سال زندان یا جزای نقدی از ده میلیون ریال تا بیست میلیون ریال را برای آن تعیین کرده است. ماده‌ی ۴، هرگونه صدمه و اذیت و شکنجه‌ی جسمی و روحی کودکان و نادیده گرفتن عمدی سلامت و بهداشت روانی و جسمی و ممانعت از تحصیل آنان را ممنوع اعلام کرده است و برای مرتکب آن سه ماه و یک روز تا شش ماه حبس یا ده میلیون ریال جزای نقدی تعیین نموده است.
درنهایت مطابق با ماده‌ی ۶ این قانون، کلیه‌ی افراد و موسسات و مراکزی که به‌نحوی مسئولیت نگهداری و سرپرستی کودکان را برعهده دارند، مکلفند تا به‌محض مشاهده‌ی موارد کودک آزاری مراتب را جهت پیگرد قانونی مرتکب و اتخاذ تصمیم مقتضی به مقامات صالح قضایی اعلام کنند و در صورت عدم انجام این تکلیف، مجازات آن‌ها حبس تا شش ماه یا پرداخت جزای نقدی تا ۵ میلیون ریال خواهد بود.
ماده‌ی ۴ اصلی‌ترین ماده‌ی این قانون است که در عبارتی بسیار کلی، مجموعه‌ای از رفتار‌ها را که موجب آزار کودک می‌شوند (اعم از جسمی و روانی) جرم تلقی کرده و برای آن مجازات حبس حداکثر تا شش ماه یا جزای نقدی ده میلیون ریالی تعیین کرده است. پرواضح است که این مجازات سبک، به‌هیچ‌وجه با چنین رفتار مجرمانه‌ای تناسب ندارد و وسیله‌ی مناسبی برای بازدارندگی مجرم از ارتکاب چنین جرمی نیست.
مسلما اگر مجرم مرتکب رفتار‌هایی همچون قتل، آسیب جسمی، تجاوز و… شود به مجازات اصلی این جرایم اعم از اعدام، قصاص و… که در مواد عمومی قانون مجازات اسلامی مورد اشاره قرار گرفته‌اند محکوم خواهد شد، اما آنچه در جامعه‌ی امروزی ما مورد نیاز است، تعیین مجازاتی خاص و بسیار سنگین‌تر برای اشخاصی است که قربانی خود را از بین کودکان انتخاب می‌کنند که این انتخاب نشان از انحرافات و مشکلات روانی مرتکبین این جرایم دارد.
در این میان، لایحه‌ی جدید حمایت از کودکان از سال ۹۱ به مجلس تقدیم شده است. با اینکه این لایحه توسط کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس بررسی شده است، اما هنوز برای تصویب به صحن علنی مجلس وارد نشده است. حساسیت بالای جرایم مربوط به کودکان که گاهی از مرحله‌ی آسیب‌های روانی و جسمی نیز عبور می‌کنند و به قتل منجر می‌شوند، نیاز به تصویب قانونی جدید با جرم‌انگاری دقیق‌تر جرایم را ایجاب می‌کند.
از دیگر نکاتی که تمامی افراد باید درباره کودک آزاری به آن توجه کنند عبارتند از:
در فعالیت‌های داوطلانه برای کمک به کودکان آسیب پذیر مشارکت داشته باشید و سطح آگاهی جامعه را افزایش دهید.
هیچگاه در زمان عصبانیت سعی نکنید کودک را تربیت کنید. ابتدا آرامش خود را حفظ کنید. یاد دادن نظم و انضباط به کودک نوعی از آموزش است پس باید به گونه‌ای انجام شود که کودک بتواند ان را در زندگی خود استفاده کند.
رفتار خود را ارزیابی کنید. کودک آزاری فقط کتک زدن کودک نیست هر کلمه‌ی ناراحت کننده‌ای می‌تواند تاثیر عمیقی بر روحیه کودک بگذارد. کودک باید یادبگیرد که اختلافات بدون بحث و جدل قابل حل هستند.
حقوق کودک را به آن‌ها یاداوری کنید. وقتی کودکان بدانند که امنیت حق ان‌ها است و دیگران نباید نسبت به ان‌ها تعرض کنند، در صورت بروز هرگونه اتفاق احساس گناه نمیکنند و اچازه نمی‌دهند کسی خود را به ان‌ها تحمیل کند.
علائم پنهان کودک آزاری را بشناسید. تمامی علائم کودک آزاری جسمانی و قابل دیدن نیستند. افسردگی، اضطراب، ترس از یک فرد بزرگسال، تغییر ناگهانی در الگوی غذایی و خواب کودک و عدم تمایل به بیان مشکل از جمله نشانه‌های کودک ازاری هستند.
