دومین مطلب نوروزی دانش آدینه به سراغ دو تلسکوپ هابل و جیمز وب رفته است و از عظمت پرسش‌هایی که این دو در برابر بشر می‌نهند. پرسش‌هایی به عظمت پرسش‌های سقراط!
دیدارنیوز _ سروش زمانی‌مقدم: در نگاه متفکرین، یکی از مهمترین پایه‌های عقلانیت بشر متمدن از دیرباز تا به امروز پرسشگریست، و انسان به اندازه‌ای که درباره محیط اطراف خود پرسش کرده و درباره دانسته‌های خود شک و آنها را نقد می‌کند، خردمندست.
در این میان، برخی اندیشمندان بر این باورند که این به اصطلاح "بلای شیرین" را نزدیک به دو هزار و پانصد سال پیش فیلسوف بزرگ، "سقراط" بر سرمان آورد.
"یوستین گردر" نویسنده پرآوازه نروژی در رمان زیبا و فلسفی خود با نام "دنیای سوفی" که درآن به زبانی ساده به شرح تاریخ فلسفه می‌پردازد، در این باره نقل می‌کند که:
«بشر با مقداری سوالات دشوار و پیچیده رو‌برو بود که برایشان جواب قانع کننده‌ای نداشت.
بسیار خب، بنابراین دو کار می‌توانست بکند.
انتخاب ساده‌تر آن بود که می‌توانست "خودش" و بقیه جهان را گول بزند و وانمود کند که آنچه را که باید بداند می‌داند، یا آن که در انتخابی دیگر، تا ابد چشم بر مسائل مهم می‌بست و از پیشرفت باز می‌ایستاد.»
وی سپس در ادامه عنوان می‌کند که:
«بشریت از این بابت به طور کلی به دو دسته تقسیم شده است.
بدین معنی که مردم به طور کلی یا کاملا مطمئن هستند و یا کاملا بی‌تفاوت.
مثل آن است که یک دست ورق بازی را دو قسمت کنی و خال‌های سیاه آن را یک سو و خال‌های قرمز آن را در سوی دیگر روی هم بگذاری، ولی ناگهان است که در این میان ژوکری سر بر می‌آورد که نه "خشت و دل" است و نه "خاج وپیک"!
و در نهایت این گونه نتیجه گیری می‌کند که:
«"سقراط در آتن همین ژوکر بود! "
او در واقع به یک معنا، نه مطمئن بود و نه بی‌تفاوت، بلکه تنها می‌دانست که به درستی هیچ نمی‌داند و البته این موضوع آزارش می‌داد و بنابراین فیلسوف شد!»
بیشتر بخوانید:رازهای تاریک عالم؛ از مهبانگ تا مهدانگ
از آن روز به بعد بود که بشر، گویا با سبک و نگرش جدیدی به دنبال نادانسته‌های خود رفته است و نکته جالب ماجرا آنجاست که به طرز شگفت انگیز و خارق العاده ای، از دیرباز، همواره سرنخ کلاف این نادانسته‌ها، پرسش‌های بی جواب و سوالات بنیادی و عمیق وی در ارتباط با خود و محیط پیرامونش، به نوعی به حوزه پر رمز و راز و هزارتوی عجایب کیهانشناسی ختم شده است به طوری که همواره مجبور بوده است که برای فهم هرچه بیشتر مجهولات خود، سر از کف برآورده و بر افلاک نظر کند.
از طرفی در حقیقت برای ارضاء این حس شوریدگی و فیلسوف مآبانه خود ناگزیر به ساخت ابزار‌هایی اعم از انواع تلسکوپ‌ها و ابزارآلات رصدی نجومی، تا نسلی از پیشرفته‌ترین دستگاه‌های شتابدهنده ذرات بنیادی شده است تا همچون دوربینی، افق دید وی را به مثابه یک ماشین زمان، هرچه بیشتر و بصورت مستقیم یا غیر مستقیم، به اعماق پر رمز و راز گذشته کیهان برند که بدان وسیله، همچون سقراط به جهل و نادانسته‌های خود بیش از پیش معترف گشته و با شناخت هرچه بیشتر محیط اطرافش، همزمان بر نادانسته‌های خود نیز بیفزاید.
بیش از سی سال از عمر یکی از این دوربین‌های کیهانی گذشت. دوربینی که به واسطه تصاویر مسحور کننده و شگفت انگیزی که برایمان تهیه کرد و به واسطه آنها توانست تصور جدیدی از کیهان در مقابل دیدگان حیرت زده بشر بگشاید، به آن بسیار مدیونیم.
بیشتر بخوانید: حلقه خندان انیشتین در کیهان
صحبت بر سر تلسکوپ فضایی هابل است که پس از خود چنان انقلابی در دانسته‌های کیهانشناسی بشر ایجاد کرد که امروزه حتی دانش آموزان دبیرستانی نیز نام آن را شنیده و با این ابزار "علمی-هنری" انسان خردمند آشنایند.
بهترین تعداد شمارش کهکشان‌ها تاکنون مربوط به تلسکوپ هابل است. اولین مشاهدات هابل تنها تعداد سه هزار کهکشان در قاب یک تصویر بود، اما با به روز شدن آن، این مقدار به حدود ده هزار کهکشان در هرنقطه کوچک آسمان افزایش یافت.
در واقع ۵ سال پس از قرار گرفتن هابل در مدار، این تلسکوپ فضایی نقطه‌ای تاریک از آسمان را نشانه گرفت. بعد از مدتی تصویر برداری از این نقطه به ظاهر خالی از آسمان، تصویر هزاران کهکشان مشخص گردید که نور آنها از زمان‌هایی از حدود یک میلیارد سال بعد از انفجار بزرگ تا کنون به هابل رسیده بود.
بیشتر بخوانید: بقاء تمدن انسانی؛ هدفمند یا تابع اتفاق
پس از آن بود که این تصویر تاریخی"Hubble deep feild"نامیده شد که در واقع یکی از بزرگترین دستاورد‌های کیهانشناسی نوین است.
به دنبال آن در سال‌های بعد تلسکوپ هابل تعداد دیگری به اصطلاح Deep feilds را تصویر برداری و ارسال کرد.
درحال حاضر با توجه به یافته‌های جدیدتر اخیر بر مبنای آنچه که Hubble ultra deep feild نامیده می‌شود، تعداد کهکشان‌های عالم را بیش از دو هزار میلیارد تخمین می‌زنیم که قطعا تعداد آنها، بیش از این نیز هست.
اما از آنجایی که حس شورانگیز انسان برای شناخت کیهان بی حیا و گستاخ است، پس از سی سال و در زمان بازنشستگی هابل، به ساخت نسل جدیدی از تلسکوپ با نام تلسکوپ"جیمز وب"یا"JWST"دست زده است که قرار است پس از تکمیل شدن مراحل ساخت، انجام تست‌های دوره‌ای و رفع نقایص اولیه، بالاخره پس از تاخیر‌های فراوان، اواخر سال میلادی جاری به فضا پرتاب شده تا بزرگترین تلسکوپ فرای جو زمین در جهان شود و بدون هیچگونه مزاحمتی در مسیر رصد خود، کاستی‌های هابل را برطرف کرده و با قدرت دیدی در حدود صد برابر هابل، چشمان کنجکاو انسان را بر نادیده‌های بسیار دوردست کیهان بگشاید.
تصورش مشکل و البته شگفت انگیزست که این ماشین واقعی زمان ساخته مشترک ناسا، آژانس فضایی اروپا و آژانس فضایی کانادا، چه عجایبی را مهمان دیدگانمان خواهد کرد و از چه راز‌هایی پرده بر می‌دارد، اما یافته‌های آن قطع به یقین نه تنها ستون‌های کیهانشناسی امروزی را خواهد لرزاند و تفکرات ما را درباره نحوه تکامل جهان نیازمند به بازبینی می‌کند، بلکه علم نوین ما را نیازمند به بازنگری‌های مجدد خواهد کرد.
این تلسکوپ که دارای آینه اصلی با قطر ۶.۵ متر، متشکل از ۱۸ آینه شش ضلعی بریلیومی می‌باشد، با قرار گرفتن در مداری که فاصله اش تقریبا چهار برابر فاصله ماه تا زمین، و در حدود ۱.۵ میلیون کیلومتر است، وضوح و حساسیت بسیار بالایی را در پژوهش‌های رصدی نسبت به تلسکوپ هابل برایمان به ارمغان می‌آورد و لذا ما را قادر به درک رویداد‌هایی همانند چگونگی شکل گیری سیاهچاله‌های کلان جرم کهکشان‌هایی خواهد کرد که تاریخ پیدایششان به زمان بیگ بنگ بر می‌گردد.
جیمز وب همچنین با فراهم کردن امکان فنی انجام گستره وسیعی از تحقیقاتی که پیشتر میسر نبود، مشاهده برخی از وقایع مربوط به اجرام دوردست در جهان همانند شکل گیری ستارگان و سیارات، تکامل کهکشان‌ها و همچنین تصویربرداری مستقیم از سیاره‌های فراخورشیدی و حتی تعیین اتمسفر آنها برای جستجوی ردی از هرگونه حیات احتمالی در آنها را میسر خواهد کرد.
بیشتر بخوانید: نگاهی به نظریه جهان تورمی
همچنین دقت کنیم که هابل با دارا بودن قطر آینه بسیار کوچکتر ۲.۴ متری، تنها در فاصله حدود "پانصد و پنجاه کیلومتری زمین" در گردش بود، لذا "جیمز وب" در این فاصله قادر خواهد بود تا با توان نورگیری ۵ برابری و میدان دید ۱۵ برابری که توان و قدرت دید آن را نسبت به هابل ۱۰۰ برابر می‌کند، هر دوره از تاریخ جهان هستی و همچنین زایش کهکشان‌های نوزاد را بررسی کرده و همانطور که ذکر شد، سرنخ‌های احتمالی حیات در سایر سیارات را نیز مورد بررسی قرار دهد.
جیمز وب همچنین با بالا بردن درک ما از رازهای تاریک کیهان، یعنی ماده تاریک و انرژی تاریک، بر این مقولات مورد بحث در کیهانشناسی پرتو خواهد افکند و ما را در تشخیص سرنوشت نهایی عالم یاری خواهد داد.
در واقع تلسکوپ جیمز وب با بررسی و رصد منحنی چرخش کهکشان‌ها در طول زمان، مقدار ماده تاریک درون آنها را تعیین خواهد کرد.
از طرفی جیمز وب با بررسی و اندازه گیری دقیق‌تر مقدار "ثابت هابل"، اختلاف بدست آمده برای این ثابت را که ناشی از دو روش جداگانه مطالعات "تابش زمینه کیهانی" و بررسی‌های "ابرنواختر"ی ایجاد شده است را رفع کرده و نقش بسیار موثری را در پژوهش‌های انرژی تاریک ایفاء خواهد کرد.
بر طبق اعلام ناسا، به جهت تعریف کردن ماموریت‌هایی متفاوت‌تر از قبل، و نظر به تعیین فاصله مداری بسیار بالاتر جیمز وب، نسبت به محل استقرار هابل، کلیه اجزای اصلی این تلسکوپ فضایی به طور کامل ساخته، مونتاژ و یکپارچه شده اند چراکه در این فاصله عملا تعمیرات و یا ارتقاء بخش‌های سخت افزاری جیمز وب غیر ممکن خواهد بود و اصولا "JWST"، برخلاف هابل برای چنین امکانی طراحی و ساخته نشده است.
بیشتر بخوانید: سفیدچاله ؛ خیال یا واقعیت؟
همچنین با تعبیه سپر‌های آفتابگیر خورشیدی بسیار بزرگی که به تنهایی از تلسکوپ هابل بزرگتر است، از این تلسکوپ فضایی، در دمایی پایین‌تر از منفی ۲۲۰ درجه سانتی گراد نگهداری می‌شود که برای رصد امواج مادون قرمز مورد نیاز است. این در حالیست که به علت قرار داشتن آیینه‌های هابل در دمایی در حدود مثبت ۲۰ درجه سانتی گراد، امکان رصد و مطالعه این طیف از امواج توسط هابل امکان پذیر نبود. در واقع علت لزوم رصد پرتو‌های با فرکانس‌های پایین‌تر از نور مرئی و طول موج‌های بسیار بلند آنست که جیمز وب بتواند با لحاظ کردن اثرات ناشی از انبساط جهان، اجرام بزرگ بسیار دور روز‌های ابتدایی کیهان، با "انتقال به سرخ" بالا را که برای هابل بسیار دور و قدیمی هستند را رصد کند و به نوعی به دوره‌ای از تاریخ کیهان موسوم به "عصر تاریک فضا" پایان دهد. در واقع لزوم خنک نگه داشتن این تلسکوپ و نگهداری آن در این دمای پایین در آنست که بتواند اشعه‌های مادون قرمز مذکور در بازه ۰.۶ تا ۲۷ میکرومتر را بدون تداخل دریافت کند. این در حالیست که هابل تنها توانایی دریافت پرتو‌های فرابنفش، طیف مرئی و طیف مادون قرمز در بازه ۰.۱ تا ۱ میکرومتر را دارا بود.
بیشتر بخوانید: متوشالح ؛ ستاره‌ای که از جهان پیرتر است
در واقع این عینک تیزبین بشری نگاه ما را به بیش از سیزده میلیارد سال پیش، یعنی تقریبا در بازه زمانی ۳۰۰ هزار سال تا کمتر از پانصد میلیون سال پس از انفجار بزرگ پیش می‌برد و ناشناخته‌های دیده نشده توسط هابل در این بازه زمانی را بر ما عیان خواهد کرد.
بی جهت نیست که که می‌گویند قصد شاعر تنها آنست که سر به درون افلاک برد، این منطق دانست که در پی فرو بردن افلاک در سر خودست و سر اوست که از هم می‌پاشد.
می‌گویند از روی سوال‌های شخص، بهتر از جواب‌های او می‌توان درباره اش قضاوت کرد. اگر کیهانشناسی را حوزه‌ای بدانیم که در آن بیشتر سوالهایمان بی جوابست، با این حال عظمت پرسش‌های این بخش، حرف‌های زیادی در مورد انسان پرسشگر این سوالات در خود دارد.
کلام آخر از زبان کارل ساگان که معتقد است برای موجودات کوچکی همانند ما پهناوری کیهان، تنها از طریق عشق ورزیدن قابل تحمل است!
