دولت در مصوبه اخیر خود در مورد سه نرخی کردن بنزین، نرخ خرید بنزین از پالایشگاهها را ۵۰ هزار تومان دانسته است. این در حالی است که قیمت بنزین تولیدی در پالایشگاههای داخل کشور با احتساب نفت خام ۳۰ هزار تومان است. فارغ از این موضوع، یکی از مناقشات مهم در مساله بنزین، لحاظ کردن قیمت نفت خام در هزینه تمامشده بنزین است که از دهه ۸۰ مطرح شده است.
دیدارنیوز: محاسبه قیمت نفت خام در قیمت تمامشده بنزین به تغییر پارادایم «ایران نفتی» از دهه ۸۰ بازمیگردد.
به نقل از تجارت نیوز، موضوع گران کردن بنزین به طور معمول مربوط به یارانههاست. در واقع استدلال آن است که دولت هزینه بالایی در قبال اختصاص یارانه به بنزین میکند و این موضوع فشار مالی بر دولت وارد میکند.
در چنین ادعایی، موضوع قیمت تمامشده بنزین امری حیاتی است. به بیان دیگر، این که بنزین با چه قیمتی تولید میشود نشان میدهد که میزان یارانه اختصاص یافته به آن نیز چقدر است.
با این حال شاید عجیب به نظر برسد که در مورد رقم قیمت تمامشده بنزین در کشور نیز تفاوت نظر وجود دارد. قیمت کالایی که تولید میشود و قیمت آن به وضوح مشخص است، به دلیل نفتی بودن اقتصاد ایران و البته اشتباهات محاسباتی مقامات، همچنان مشخص نیست.
باید دید بالاخره قیمت تمامشده بنزین چقدر است و داستان بر سر چیست؟
دولت قیمت تمامشده بنزین را بر حسب میزان واردات محاسبه میکند؟
یکی از مهمترین موضوعات در مورد قیمت تمامشده بنزین، نحوه محاسبه دولت است. دولت در مصوبه اخیر خود در مورد سه نرخی کردن بنزین، نرخ سوم را یک دهم نرخ خرید بنزین از پالایشگاهها، یعنی پنج هزار تومان فرض گرفته است. این بدان معناست که علنا دولت نرخ خرید بنزین را ۵۰ هزار تومان دانسته است. رقمی که بسیار نزدیک به رقم واردات بنزین است.
آنطور که ایسنا گزارش داده، محمدرضا عارف، معاون اول رئیسجمهوری، با اشاره به هزینه ۶۰ سنتی واردات بنزین، عنوان کرد که راهبرد اصلی دولت «واردات صفر» است.
همانطور که مشخص است، قیمت خرید بنزین از پالایشگاهها بسیار نزدیک به قیمت خرید بنزین از دیگر کشورها لحاظ شده است. این در حالی است که عمده بنزین مصرفی در کشور از بنزین داخلی تامین میشود و نمیتوان نرخ خرید بنزین از پالایشگاهها را با بنزینی که از طریق واردات تامین میشود یکی فرض گرفت.
به عنوان نمونه، تنها با نگاه به گزارش مقدار تولید و تحویل فرآوردههای نفتی شرکت پالایش نفت تهران میتوان دریافت که قیمت بنزین تولیدی در داخل در ماه مهر با توجه به میزان و مبلغ فروش حدود ۳۰ هزار و ۴۸۴ تومان بوده است.
با توجه به این موضوع باید پرسید بالاخره قیمت تمامشده بنزین چند است؟ اکنون قیمت تمامشده بنزین در پالایشگاه تهران ۳۰ هزار تومان است، اما در مصوبه ۵۰ هزار تومان ذکر شده که رقمی نزدیک به رقم واردات است. چرا دولت در محاسبات خود تمام بنزین توزیعشده را وارداتی محاسبه میکند؟
چرا قیمت تمامشده بنزین در یک کشور نفتی با احتساب نفت خام است؟
باید گفت که حتی اگر دولت قیمت ۳۰ هزار تومانی را مبنا بگیرد، همچنان در مورد این رقم مناقشات بسیاری وجود دارد، چرا که این رقم نیز با احتساب قیمت نفت خام است.
شاید بتوان گفت مهمترین دعوا بر سر قیمت تمامشده بنزین همین موضوع به حساب آوردن یا نیاوردن قیمت نفت خام است.
محمود اولاد، کارشناس اقتصادی، در گفتوگو با تجارتنیوز عنوان کرد: «قبل از دهه ۱۳۸۰ پالایشگاهها حقالعملکاری میکردند. درواقع نفت به نوعی «به امانت» در اختیار پالایشگاهها قرار میگرفت و در حسابوکتابهای دولت و پالایشگاهها ثبت نمیشد. از دهه ۸۰ زیرمجموعههای حاکمیتی دولت با این استدلال که برای افزایش کارایی و ایجاد رقابت باید از حالت «سازمانی» و «حقالعملکاری» خارج شوند، به ساختار «شرکتی» تغییر یافتند و نفت خام از آن زمان در محاسبه قیمت تمامشده بنزین لحاظ شد.»
وی ادامه داد: «این موضوع که اساسا در قیمت تمامشده بنزین باید قیمت نفت خام محاسبه شود یا خیر، به همان تغییر ساختاری سازمانهای دولتی بازمیگردد. اما اصولا نباید قیمت نفت خام لحاظ میشد. اگر قرار بر این بود که رقابتی باشند، باید در سطح جهانی رقابت ایجاد میشد و به مبادلات جهانی نفت و مشتقات نفتی ورود میکردیم.»
به گفته او: «فارغ از این موضوع، حتی اگر قیمت نفت را هم کنار بگذاریم، قیمت تمامشده مشتقات نفتی پرهزینه است. چراکه ساختار ناکارآمد است و تکنولوژی قدیمی است، دسترسی به تکنولوژی به دلیل تحریم پرهزینه است و همچنین انگیزهای برای بهبود بهرهوری وجود ندارد چراکه مشتری دائم دارند. این ناکارآمدی ساختاری موجب شده است که قیمت تمامشده مشتقات نفتی در ایران، بدون لحاظ قیمت نفت خام، در مقایسه با پالایشگاههای بهروز جهان بالاتر باشد و در عین حال کیفیت محصولات نیز پایینتر از استانداردهای بینالمللی بماند.»
نکته مورد توجه آن است که دولت نهتنها همچنان قیمت نفت خام را در هزینه لحاظ میکند، بلکه به نظر میرسد که حتی بیش از هزینه تمامشده بنزین داخلی با احتساب نفت خام یعنی حدود ۳۰ هزار تومان، از بنزین ۵۰ هزار تومانی به نرخ نزدیک به واردات سخن به میان آورده است.
موضوع محاسبه نفت خام در قیمت تمامشده بنزین مورد انتقاد برخی دیگر از کارشناسان نیز واقع شده است.
عبداله باباخانی، کارشناس ارشد انرژی، در گفتوگو با هممیهن عنوان کرد: «کشوری که دههها خود را «تولیدکننده نفت» میدانست، امروز به مرحلهای رسیده که برای فهم واقعیت قیمت بنزین مجبور است سناریوی بدون نفت را تصور کند؛ یعنی فرض کنیم نفتی در کار نیست و باید بنزین را با نفت وارداتی تولید کنیم. اگر نفت نداشتیم، باید نفت ۵۰ دلاری از عراق میخریدیم. در محاسبه قیمت واقعی بنزین، اتکا به قیمت نفت خام خطای فاحشی ایجاد میکند. واقعیت آن است که نفت خام تنها بخشی از هزینه تولید بنزین است؛ هزینه پالایش، انتقال، تلفات تبخیر، کیفیت فرآورده، تعمیرات پالایشگاهی و حتی کارمزد جایگاهها سهمی بزرگتر از چیزی دارند که در افکار عمومی بهعنوان «قیمت بنزین» شناخته میشود.»
وی تشریح کرد: «حال فرض کنیم ایران نفت ندارد و باید از عراق، با نفت ۵۰ دلاری و از طریق خط لوله نفت خام بخرد. در این حالت: هزینه نفت خام هر لیتر: ۰٫۳۱۴ دلار؛ هزینه پالایش و حمل (۱۰ دلار برای هر بشکه): ۰٫۰۶۳ دلار؛ جمع قبل از تلفات: ۰٫۳۷۸ دلار؛ با احتساب ۲ درصد تلفات و ۳/۵ درصد کارمزد جایگاه: حدود ۰٫۴ دلار برای هر لیتر. وی ادامه داد: این عدد را در سه نرخ ارز تبدیل کنیم برابر میشود با ۱۱،۳۵۰ تومان (نرخ ۲۸،۵۰۰)؛ ۱۹،۹۰۰ تومان (نرخ ۵۰،۰۰۰) ۴۴،۶۰۰ تومان (نرخ ۱۱۲،۰۰۰). این ارقام قیمتهایی هستند که اگر ایران مشتری نفت عراق بود، هزینه فنی هر لیتر بنزین محسوب میشدند. این قیمتها «قیمت فروش» نیستند؛ تنها هزینه تولید هستند.»
باباخانی اظهار کرد: «اما واقعیت ایران امروز این است که نفت خود را با تخفیف به مشتریان محدود میفروشد؛ تخفیفی که هزینههای ریسک، بیمه، حمل، دلالی و ضرایب کیفی را نیز روی دوش کشور میگذارد. اگر بخواهیم صادق باشیم، قیمت مؤثر نفت ایران برای خودش حدود ۳۰ دلار تمام میشود. بر مبنای نفت ۳۰ دلاری میتوان گفت که نفت خام هر لیتر: ۰٫۱۹ دلار؛ پالایش و حمل: ۰٫۰۶۳ دلار؛ جمع قبل از تلفات: ۰٫۲۵۲ دلار؛ بعد از تلفات و کارمزد جایگاهدار: حدود ۰٫۲۶۵ دلار. ترجمه این عدد برابر با ۷،۶۰۰ تومان (نرخ ۲۸،۵۰۰)؛ ۱۳،۳۰۰ تومان (نرخ ۵۰،۰۰۰)؛ ۲۹،۷۰۰ تومان (نرخ ۱۱۲،۰۰۰).»
وی تاکید کرد: «نکته مهم اینجاست که قیمت سوم یعنی پنج هزار تومان، با نفت ۳۰ دلاری و دلار ۲۸۵۰۰، نزدیک به هزینه واقعی است؛ چرا؟ چون هزینه پالایش و تلفات در ایران بالاتر از استاندارد جهانی است. رسما «پالایشگاههای پیری» داریم که هر لیتر بنزین را برای کشور گرانتر تمام میکنند. پس نرخ سوم یعنی لیتری ۵۰۰۰ تومان تقریبا همان هزینه تمام شده تولید بنزین با نفت فروش خالص در داخل، یعنی نفت ۳۰ دلاری و ارز ۲۸۵۰۰ تومانی است.»
از سوی دیگر، حمید حسینی، سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان فرآوردههای نفت، گاز و پتروشیمی، عنوان کرد: «استخراج نفت خام هزینه دارد، پالایش آن حدود ۵ دلار بهازای هر بشکه هزینه دارد، و تبدیل آن به بنزین و آمادهسازی برای توزیع نیز حدود ۵ دلار دیگر هزینه ایجاد میکند؛ بنابراین دولت در مجموع در هر بشکه حدود ۱۰ دلار هزینه میکند. اگر همین ۱۰ دلار را بر حجم هر بشکه یعنی ۱۵۹ لیتر تقسیم کنیم، میشود چیزی نزدیک به لیتری ۶۰۰۰ تومان. یعنی دولت برای اینکه نفت خام مردم استخراج شود، به پالایشگاه برود و سپس در شبکه حملونقل و توزیع قرار گیرد، به طور متوسط چنین هزینهای میپردازد. حالا اگر هزینه حمل و توزیع را هم اضافه کنیم عدد بالاتری است. درستترین حالت این است که دولت حداقل هزینه تمامشده خود را دریافت کند؛ یعنی دستکم همان شش هزار تا هفت هزار تومان. دولت هم یک برنامه دوساله طراحی کرده تا در یک دوره مدیریتشده، به این نقطه برسد.»
همچنین همت قلیزاده، کارشناس اقتصادی، در کانال تلگرامی خود قیمت تمامشده بنزین با احتساب نفت خام و بدون احتساب نفت خام در شش پالایشگاه کشور را ذکر کرده است. مطابق این محاسبات، قیمت تمامشده هر لیتر بنزین با احتساب نفت خام در شش ماهه سال ۱۴۰۴ از ۲۶۸۳۱ تومان تا ۲۹۸۶۳ تومان متغیر است. همچنین قیمت تمامشده هر لیتر بنزین در همین بازه از ۶۰۸ تومان تا ۴۳۳۱ تومان بوده است.
این ارقام تنها مربوط به قیمت تمامشده بنزین در پالایشگاههاست و در هزینه نهایی، هزینه حملونقل، کارمزد جایگاه و … نیز محاسبه میشود.
پزشکیان نیز قیمت تمامشده بنزین را ۸ هزار تومان میداند
درنهایت عجیبترین نکتهای که بر این محاسبات و اظهارنظر کارشناسان صحه میگذارد، صحبتهای رئیسجمهوری است.
مسعود پزشکیان در جریان تقدیم لایحه بودجه ۱۴۰۴ به مجلس با بیان اینکه میزان مصرف بنزین در سال جاری ۴۰ درصد بیشتر از سال ۹۸ است گفت: «قیمت تمامشده بنزین هشت هزار تومان است. هر لیتر بنزین وارداتی نیز ۳۰ هزار تا ۴۰ هزار تومان است.»
قیمت بیانشده توسط پزشکیان، قیمت تمامشده بنزین بدون احتساب نفت خام است. چنانچه، مژگان خانلو، سخنگوی ستاد بودجه سازمان برنامه و بودجه، در همان زمان عنوان کرد: «منظور از اعلام قیمت هشت هزار تومانی توسط رئیسجمهوری این بود که اگر قیمت نفت را هم در نظر نگیریم و تنها هزینه فرآوری نفت به بنزین و هزینههای پخش و توزیع تا رسیدن به دست مصرفکننده محاسبه کنیم قیمت بنزین در هر لیتر به هشت هزار تومان است.»
باید پرسید چرا در یک کشور نفتی که تنها مزیت آن داشتن نفت است، چنین تغییری صورت گرفته و از دهه ۸۰ به بعد، قیمت نفت در قیمت تمامشده بنزین محاسبه شده است؟ سوال مهمتر آنکه آیا ایران تخفیفهای کلانی که به مشتریان نفتی خود میدهد را به پالایشگاههای داخلی نیز میدهد یا یکی از دلایل گران تمامشدن بنزین تولیدی، محاسبه نفت خام با قیمتی بالاتر از نرخ فروش آن به دیگر کشورها همچون چین است؟
در جمعبندی میتوان گفت که اختلاف گسترده در برآورد «قیمت تمامشده بنزین» نه ناشی از پیچیدگی فنی، بلکه نتیجه دوگانگی در منطق حسابداری دولت، ساختار ناکارآمد پالایش و تغییر ساختاری سازمانهای دولتی است.
از یکسو دولت همچنان نفت خام را با قیمت نزدیک به قیمت صادراتی در محاسبات داخلی منظور میکند و حتی گاهی هزینه تولید بنزین را نزدیک به نرخ واردات میسنجد؛ از سوی دیگر، برخی کارشناسان بر این باور هستند که در یک کشور نفتی، محاسبه قیمت نفت خام در هزینه تولید بنزین آن هم بدون بهبود بهرهوری در پالایشگاهها با واقعیتهای فنی تولید همخوانی دارد. نتیجه این شکاف محاسباتی آن است که ارقام اعلامشده، از ۶۰۰۰ تا ۵۰ هزار تومان، چنان متناقض هستند که عملا میزان یارانه، قیمتگذاری و حتی بحثهای عمومی را دچار ابهام میکنند. از این رو صحبت از یارانه بدون شفافسازی در مورد وضعیت قیمت تمامشده بنزین دقیق نیست و ابهامات بسیاری دارد.
