ایران به شدت بر تحولات سیاسی و اقتصادی در جنوب قفقاز متمرکز شده است و نهایت تلاش خود را به عمل می‌آورد تا در تجدید ساختار منطقه بازیگری مهم باشد.
دیدارنیوز: این مطلب را با ترجمه اختصاصی دیدار بخوانید با این توضیح که لزوما مطالب درج شده در این مقاله مورد تایید دیدار نیست و تنها جهت اطلاع خوانندگان منتشر شده است.
منبع: اوراسیا ریویو
نویسنده: فواد موکستار آگبابالی، خبرنگار آذری
مترجم: حمید رضا بابایی
ایران به شدت بر تحولات سیاسی و اقتصادی در جنوب قفقاز متمرکز شده است و نهایت تلاش خود را به عمل می‌آورد تا در تجدید ساختار منطقه بازیگری مهم باشد. با وجود تحریم‌های شدید بین‌المللی و چالش‌های خارجی، نفوذ ایران در منطقه به شدت از روسیه و ترکیه کمتر است. با این حال، تهران فعالانه تلاش می‌کند جای پای خود را در منطقه محکم کند، به ویژه از طریق نزدیک شدن به ارمنستان برای مقابله با ائتلاف ترکیه-آذربایجان.
تمرکز تهران بر جنوب قفقاز
تعامل ایران با ارمنستان برای اهداف چندگانه صورت می‌گیرد. نخست به منظور مقابله با نفوذ رو به گسترش ترکیه و آذربایجان در منطقه، و در عین حال دسترسی بالقوه تهران به بنادر دریای سیاه – امتیازی راهبردی برای دور زدن تحریم‌ها در زمینه‌های بانکی و انرژی. ائتلاف با ارمنستان همچنین ابزاری در اختیار ایران قرار می‌دهد تا با طرح‌های ائتلاف رقبا مقابله کند، به ویژه در خصوص راهگذر زنگزور که از نظر تهران، چالشی مستقیم علیه منافع ژئوپولیتیک آن محسوب می‌شود.
راهگذر زنگزور: منبعش تنش
راهگذر زنگزور به منبع مهم از تنش‌های منطقه‌ای تبدیل شده است. داعیه‌دار این طرح جمهوری آذربایجان است که آن را پس از پیروزی در جنگ قره‌باغ در سال ۲۰۲۰، مطرح کرد. این راهگذر که اجرای آن از حمایت ترکیه برخوردار است، مسیر ترانزیتی حیاتی برای کشور‌های منطقه محسوب می‌شود که آذربایجان را به منطقه خودمختار آذری یعنی نخجوان، و فراتر از آن، ترکیه را به آسیای مرکزی وصل می‌کند. الهام علی‌اف رئیس جمهوری آذربایجان تاکید کرده است این طرح تامین کننده منافع تاریخی و ملی این کشور است، و این که با وجود مخالفت ارمنستان، آن را اجرا خواهد کرد.
اما از منظر ارمنستان، طرح زنگزرو، تهدیدی علیه تمامیت ارضی آن است. بر اساس توافق سه‌گانه آتش‌بس در سال ۲۰۲۰، این راهگذر از خاک ارمنستان عبور خواهد کرد و ایروان کنترلی بر آن ندارد، بلکه نظارت بر این راهگذر، به نیرو‌های امنیتی روسیه واگذار خواهد شد. دولت ارمنستان نگران است که این ساز و کار به تضعیف تمامیت ارضی این کشور منجر شود، لذا به دنبال تضمین‌هایی بوده است تا در نهایت، کنترل راهگذر را در اختیار داشته باشد. این مخالفت، پیشرفت در اجرای طرح را به تاخیر انداخته و سبب شده است باکو و دیگر کشور‌های منطقه برای پیش بردن آن، ارمنستان را تحت فشار قرار دهند.
مخالف و سوء برداشت‌های ایران
راه‌اندازی احتمالی زنگزور، خشم ایران را برانگیخته است که می‌گوید نگران ثبات منطقه‌ای و منافع خود است. مقامات ایرانی تاکید کرده‌اند این طرح، بخشی از تلاش گسترده‌تر ترکیه و آذربایجان برای مقابله با نفوذ تهران در جنوب قفقاز است. تهران نگران است که مبادا این راهگذر، ارتباط زمینی‌اش را با ارمنستان قطع و مسیر‌های تجاری آ را مختل کند و به تضعیف موقعیت ژئوپولیتیک ایران بینجامد.
اما این نگرانی، ریشه در وقایع تاریخی ندارد. مسیر پیشنهادی زنگزور مانند خط آهن برجا مانده از دوران شوروی است که از همان منطقه عبور می‌کرد بدون آن که بر ارتباطات ایران با ارمنستان تاثیر منفی بگذارد.
با این وجود، مقامات ایرانی همچنان با این طرح مخالفند، و می‌گویند راهگذر زنگزور نوعی مانور ژئوپولیتیک با هداف دور زدن ایران، و تامین کننده منافع ترکیه و آذربایجان است.
حمایت حساب شده روسیه و نگرانی‌های ایران
موضع روسیه در قبال راهگذر زنگزور بیش از پیش، بر پیچیدگی‌های اوضاع افزوده است. روسیه که در ارمنستان حضور نظامی و بخش‌های مهم اقتصادی این کشور را در اختیار دارد، از باز شدن این راهگذر سود خواهد برد، زیرا در این صورت مسیر زمینی باثبات‌تری برای انتقال کالا‌های روسی به ویژه تجهیزات نظامی آن برای ارمنستان، فراهم خواهد شد. تحلیل‌گران سیاسی معتقدند این راهگذر به روسیه کمک خواهد کرد بر وابستگی خود به مسیر‌های ایران بکاهد به ویژه پس از بحرانی شدن روابط آن با گرجستان در سال ۲۰۰۸.
با این وجود، ایران صراحتا از مسکو به دلیل حمایت از این طرح انتقاد کرده است. رسانه‌های ایرانی، حمایت روسیه را از راهگذر زنگزور محکوم کرده و با اشاره به عضویت ترکیه در ناتو، آن را تامین کننده منافع این نهاد نظامی خوانده‌اند. ایران نگران است که این راهگذر نفوذ غرب به ویژه ناتو را در منطقه افزایش دهد، و به تحکیم مواضع ترکیه و تعمیق روابط آن با کشور‌های آسیای مرکز منجر شده، به ویژه حضور ناتو را در این منطقه گسترش دهد. این رویکرد سبب شده است تهران تلاشهای دیپلماتیک خود را برای جلوگیری از تکمیل شدن این راهگذر، تشدید کند.
نگرانی‌های گسترده‌تر ژئوپولیتیک تهران
نگرانی‌های ژئوپولیتیک ایران فراتر از راهگذر زنگزور بوده، به مساله تغییر توازن قدرت در منطقه مربوط می‌شود. ایران، ترکیه را یک تهدید رو به رشد می‌پندارد، نه فقط به خاطر توانایی‌های نظامیآن، بلکه به دلیل روابط نزدیکش با ناتو. از منظر ایران، گسترش همکاری‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی ترکیه با جمهوری آذربایجان، سبب خواهد شد نقش تهران در امور منطقه به حاشیه رانده شود.
مقامات ایرانی از جمله مرحوم حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه سابقه این کشور، آشکارا اعلام کرده‌اند که هرگونه تلاش برای تغییر مرز‌ها در قفقاز جنوبی، برای تهران خط قرمز محسوب می‌شود. ایران در اکتبر ۲۰۲۰، حتی یک کنسولگری در شهر کاپان در جمهوری ارمنستان افتتاح کرد تا نشان دهد برای دفاع از منافع خود در امتداد مرز‌های ارمنستان، مصمم است. این اقدام پیامی صریح برای باکو و آنکارا بود مبنی بر این که ایران هیچ تغییری را که موقعیتش را به خطر اندازد، تحمل نخواهد کرد.
تاثیرات بالقوه بر رفتار کشور‌های منطقه
باز شدن راهگذر زنگزور تحولی مهم است که می‌تواند ساختار سیاسی و اقتصادی قفقاز جنوبی را تغییر دهد. برای جمهوری آذربایجان، فرصتی خواهد بود تا مجددا به منطقه نخجوان دسترسی مستقیم زمینی داشته، نفوذ منطقه‌ای خود را به میزانی چشمگیر افزایش دهد. برای ترکیه، این راهگذر به تحکیم موقعیت آن به عنوان یک کانون ترانزیتی محسوب می‌شود، که کاهش وابستگی به مسیر‌های تجاری ایران را درپی خواهد داشت.
اما برای ایران، راهگذری زنگزور، نماد کاهش نفوذ خواهد بود. مخالفت تهران با این پروژه ناشی از نگرانی‌های آن برای به حاشیه رانده شدن در منطقه است به ویژه در شرایطی که جمهوری آذربایجان و ترکیه مشارکت خود را با حمایت روسیه تحکیم می‌کنند. شاید مخالفت ایران در قالب سنگ اندازی برای تکمیل این پروژه ادامه یابد، اما توانایی تهران برای جلوگیری از راه‌اندازی راهگذر زنگزور، محدود است، زیرا این پروژه از حمایت گسترده قدرت‌های مهم منطقه قرخوردار است.
نتیجه گیری: بازی قدرت‌های منطقه
اختلاف‌نظر برسر راهگذر زنگزور، بیانگر رقابت‌های پیچیده ژئوپولیتیک در قفقاز جنوبی است. جمهوری آذربایجان، ترکیه و روسیه، همگی از افتتاح این پروژه سود خواهند برد، در حالی که ایران و ارمنستان از عواقب بالقوه آن عمیقا نگران هستند.
مخالفت صریح ایران با راهگذر زنگزور، ناشی از سوء تعابیر تاریخی و نگرانی‌های ژئوپولیتیک معاصر آن بوده، بیانگر نگرانی از تغییر توازن قدرت در منطقه است. نتیجه این مناقشه، چه در قالب مذاکرات دیپلماتیک یا فشار منطقه‌ای، تاثیرات دامنه‌داری بر آینده قفقاز جنوبی خواهد داشت.
