میدان آرش که در منطقه‌ای بی‌طرف میان کویت و عربستان در خلیج فارس و در زیرآب واقع شده، عواید اقتصادی فراوانی دارد، لذا عجیب نیست این منطقه به کانون اختلاف میان کشور‌های یاد شده تبدیل شود.
دیدارنیوز ـ سرویس بین‌الملل: این مطلب را با ترجمه اختصاصی دیدار بخوانید با این توضیح که لزوما مطالب درج شده در این مقاله مورد تایید دیدار نیست و تنها جهت اطلاع خوانندگان منتشر شده است.
منبع: اندیشکده شورای آتلانتیک
نویسنده: علی باقر
مترجم: حمید رضا بابایی
جولای ۲۰۲۲، ایران در اقدامی تعجب برانگیز اختلافات ده ساله خود را با دو کشور همسایه در خلیج فارس، کویت و عربستان سعودی، مجددا برانگیخت. مجادله بر سر چه بود؟ استخراج و حفاری در میدان گازی الدوره که در زبان فارسی آرش خوانده می‌شود. میدان آرش که در منطقه‌ای بی‌طرف میان کویت و عربستان در خلیج فارس و در زیرآب واقع شده، عواید اقتصادی فراوانی دارد. تخمین زده می‌شود این میدان حاوی ۳۰۰ میلیون بشکه نفت و حدود ۱۱ تریلیون فوت مکعب گاز باشد، لذا عجیب نیست که این منطقه به کانون اختلاف میان کشور‌های یاد شده تبدیل شده است.
مناقشه بر سر میدان آرش مسئله‌ای جدید نیست؛ تاریخ آن به دهه ۱۹۶۰ برمی‌گردد یعنی زمانی که ایران و کویت به شرکت‌های مشخص حقوق متناقض بهره‌برداری از منابع آن را اعطا کردند. این وضع، بهره‌برداری از گاز را در منطقه متوقف کرد تا مناقشه‌ای ریشه‌دار بر سر حقوق مالکیت و توسعه این میدان شکل بگیرد، مشکلی که تا امروز نیز ادامه یافته است.
مواضع اخیر ایران درباره این مسئله، در بهترین شکل با سخنان محسن خجسته‌مهر مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران بیان شد. خجسته‌مهر در ژوئن گذشته با اطمینان اعلام کرد این شرکت آماده عملیات حفاری در میدان الدوره است. وی با اشاره به شرایط مناسب جغرافیایی (ایران) وعده داد این اقدامات بدون فوت وقت آغاز خواهد شد. این سخنان جسورانه بلافاصله به دنبال مذاکرات بی‌نتیجه با کویت در مارچ گذشته بیان شد. کویت خواستار اِعمال ساز و کاری مشخص برای تعیین حدود مرزی دریایی میان کشور‌ها شده بود، مسئله‌ای که ایران با آن مخالفت کرده و دور از دسترس است.
ایران پیشنهاد کرده است به منظور پرهیز از مذاکرات درباره تعیین مرز‌های آبی، فرمول‌هایی برای تعیین سهمیه ویژه در این میدان گازی ابداع و سرمایه گذاری مشترک آغاز شود. اما عربستان به این پیشنهاد تهران اهمیتی نداده است.
ادعا‌های ارضی ایران، حداقل نگران کننده بوده است. در شرایطی که حدود آبی این کشور با کویت در بلاتکلیفی است، تهران ادعای سهم‌خواهی می‌کند. برخی نمایندگان مجلس ایران خواستار سهم ۴۰ درصدی از این میدان شده‌اند، در حالی که رسانه‌های دولتی این رقم را تا ۷۰ درصد نیز افزایش داده‌اند. از طرف دیگر، عربستان سعودی و کویت که مرزهایشان را مشخص کرده‌اند، معتقدند حقوق مربوط به میدان گازی آرش منحصرا به آنها تعلق دارد. این اختلاف نظر مهم‌ترین مانع برای رسیدن به راه حل است.
ایران و عربستان ذخایر غنی گاز دارند، اما برخلاف آنها، میدان گازی الدوره برای کویت رگ حیات محسوب می‌شود. این میدان، تنها منبع گازی مستقل از نفت برای کویت است. در کویت، گاز عمدتا یک محصول فرعی است که هنگام تولید نفت به دست می‌آید، و بخشی دیگر از آن نیز به واسطه توافقات درازمدت تولید ال ان جی، از جانب قطر تامین می‌شود.
کویت و عربستان در مارچ ۲۰۲۲ توافقی مهم امضا کردند تا بر اساس آن از ذخایر میدان الدوره بهره‌برداری کنند. عملیات اکتشاف برای تولید روزانه یک میلیارد فوت مکعب گاز و ۸۴ هزار بشکه میعانات به شرکت سعودی KJO در عربستان واگذار شد...
قرار گرفتن این میدان گازی در منطقه بی‌طرف به این معنا است که کویت و عربستان عواید ناشی از آن را میان خود تقسیم خواهند کرد. درآمد ۳۰ میلیارد دلاری نفتی و همچنین درآمد ناشی از ذخیره ۶۰ تریلیون فوت مکعب گاز، مخاطرات فراوانی برای این ساز و کار به همراه خواهد داشت. ایران، اما به شدت با این توافق مخالفت کرد و آن را غیرقانونی خواند و در عوض پیشنهاد کرد برای سه کشور از منابع موجود، سهمیه درنظر گرفته بود.
مانور‌های ایران در این مناقشه چند وجهی هستند. در ورای مهم‌ترین راهبرد ایران، استراتژی اصلی قرار گرفته است که قدمتی به میزان سال‌های این مناقشه دارد: «تفرقه بینداز و حکومت کن». تهران بسیار مشتاق است تا کویت را از متحدان سنتی خود در خلیج فارس، به ویژه عربستان جدا کند. ایران با حمایت از مذاکرات یک طرفه در خصوص میدان الدوره، به دنبال اعمال رویکرد نامتقارن در روابط با کویت است. هدف آن مشخص است: اعمال فشار به کویت برای دادن امتیاز. به عبارت دیگر، مذاکراتِ یک جانبه با کویت، تردید عربستان را برخواهد انگیخت که مبادا قرار است توافقی احتمالی میان آنها حاصل شده و ریاض کنار گذاشته شود. در این شرایط اختلاف میان کویت و عربستان تشدید می‌شود و منافع ایران بیشتر تامین خواهد شد.
با این حال راهبرد‌های ایران به اختلاف افکنی محدود نمی‌شود. آنها تهدید و تشویق را با هم تلفیق می‌کنند، شکلی کلاسیک از رویکرد "چماق و هویج." مقامات ایران پیشنهاد می‌کنند برای میدان الدوره سهیمه لحاظ شود یا طرح پروژه‌های توسعه ارائه می‌کنند. اما این پیشنهادات با تهدیدات نرم و اقدامات یک‌طرفه نیز همراه هستند. هدف، به حاشیه راندن کویت است تا میان تعامل یا تقابل یکی را انتخاب کند. این مخاطره‌جویی، می‌تواند زمینه‌ساز تشدید اوضاع باشد که خطرناک و غیرقابل برگشت خواهد بود.
کویت نیز با پیش‌بینی قمار ایران، تدابیر مقابله جویانه‌ای اتخاد کرده است. کویت در پاسخ به مواضع صریح ایران، در راهبرد خود بر اتحاد با عربستان تاکید و بر موضع واحد کشور‌های (عربی) خلیج فارس در خصوص میدان الدوره تصریح می‌کند. این اتحاد تا میز مذاکره نیز ادامه دارد، زیرا راهبرد کویت بر داشتن جبهه‌ای واحد با عربستان پایدار است. کویت با متقاعد کردن عربستان برای مذاکره علیه ایران، به دنبال خنثی کردن طرح‌های تهران است و در هر مذاکره بالقوه، توازن را به نفع سلطان نشین‌های خلیج فارس تغییر می‌دهد.
سومین اصل مهم در راهبرد کویت، تاکید بر زمینه‌های حقوقی در این پرونده است. در غیاب هرگونه مرزبندی دریایی در منطقه مورد مناقشه، کویت تاکید می‌کند که ادعا‌های ایران هیچ مبنایی ندارد و این که میدان الدوره منحصرا به کویت و عربستان تعلق دارد.
این موضع به معنای محرومیت ایران از فضای مانور و هدایت مناقشه به سمت تعیین حدود مرزی است، تا میدان الدوره. سعد البراک معاون نخست وزیر و وزیر نفت کویت می‌گوید: "هر کسی ادعایی دارد، باید حدود مرز‌ها را تعیین کند و اگر حقی داشته باشد، بر اساس قوانین بین‌الملل به آن خواهد رسید. "
مقامات ایرانی می‌گویند کویت یک بار سهم ایران را در میدان آرش پذیرفته است. اما معتقدند توافق اخیر کویت با عربستان، مواضع آن را تقویت کرده و سبب شده است حقوق تهران نادیده گرفته شود. ناصر کنعانی سخنگوی وزارت خارجه ایران به شدت هشدار داده است که تهران منافع و حقوق خود را به دور از فضای سرمایه گذاری مشترک در اولویت قرار خواهد داد. (کنعانی تصریح کرده است سیاست دولت ایران مبتنی بر گفتگو، همکاری و مشارکت است و مسایل در این چارچوب دنبال خواهد شد.) جواد اوجی وزیر نفت ایران نیز موضعی مشابه اتخاذ کرده است. وی هشدار داده بود ایران هیچ گونع تضییح حقوق خود را در میدان آرش تحمل نخواهد کرد.
جالب آن که برخی مقامات ایرانی، طرفدار رویکردی متهورانه‌تر هستند: "به جای طرح ادعا، نخست از منابع این میدان گازی بهره‌برداری کنید". آنها نگرانند که مبادا کویت و عربستان در این رقابت آنها را شکست دهند، و ابتکار عمل را از دست بدهند. هدایتالله خادمی، رئیس اتحادیه شرکت‌های عملیات اکتشاف نفت و گاز ایران این هشدار را مطرح کرده است. وی دولت را به انفعال متهم کرد و گفت اگر تهران برای بهره‌برداری از میدان الدوره در همین سال اقدام نکند، تلاش‌های بعدی بی نتیجه خواهد بود.
کویت و عربستان سعودی در ۳ آگوست (۱۲ مرداد) در بیانیه‌ای مشترک بر مالکیت قطعی خود بر منابع میدان آرش تصریح کردند. این رگبار از بیانیه‌ها و پاسخ متقابل بیانگر تنش‌های پشت پرده و یا وقوع ناگهانی و آشکار اختلافات است. جالب آن که قدرت‌نمایی ایران در این مناقشه، چالشی است مستقیم علیه روند عادی سازی روابط با عربستان، ابتکاری که با میانجیگری چین آغاز شد.
فراتر از ابعاد اقتصادی و مرزبندی‌های دریایی، مسئله مهم دیگری نیز در این میان وجود دارد که اغلب چندان جدی تلقی نمی‌شود: «امنیت». میدان الدوره در کانون انرژی در خلیج فارس قرار دارد که رگ حیات تجارت و انرژی جهان محسوب می‌شود. تشدید مهار نشده بحران می‌تواند برای بازیگران اصلی منطقه عواقبی درپی داشته باشد، و به تدریج در حوزه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی گسترش یابد.
آمریکا با درک اهمیت اوضاع تصمیم گرفته است حضور خود را در خلیج فارس تقویت کند. هزاران تفنگدار دریایی با پشتیبانی جت‌های پیشرفته و کشتی عازم منطقه شده‌اند. در شرایطی که نیرو‌های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران در حال قدرت نمایی در منطقه هستند، استقرار ناوِ هواپیمابر یو اس اس باتان در خلیج فارس، به ویژه حائز اهمیت است. ایران با رهگیری کشتی‌های خارجی، به دنبال اِعمال برتری و فشار در تنگه هرمز است. اطلاعات اخیر نشان می‌دهد تهران در دو سال گذشته ۲۰ کشتی بین‌المللی را در منطقه توقیف و یا برای توقیف آنها تلاش کرده است.
روسیه نیز که شریک شناخته شده استراتژیک ایران است، ظاهرا در حال روی آوردن به سمت کشور‌های عربی خلیج فارس است، مسئله‌ای که می‌تواند اوضاع را بحرانی‌تر کند. این تغییر رویکرد در خصوص مناقشه ایران و امارات بر سر سه جزیره ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک آشکار شد. قاسم محب‌علی دیپلمات سابق و رئیس اداره خاورمیانه در وزارت امور خارجه ایران می‌گوید: «ظاهرا دوستان ایران توجه چندانی به خواسته‌های تهران نمی‌کنند و بیشتر به خواسته‌های رقبای عرب آن اهمیت می‌دهند.»
در اوایل آگوست، سپاه پاسداران در این جزایر مورد مناقشه مانور نظامی برگزار کرد تا پیچیدگی اوضاع بیشتر شود. سرلشگر حسین سلامی فرمانده کل سپاه با اعلام هشداری شدید، بر آمادگی ایران برای مقابله با "تمامی تهدیدات، فتنه‌های پیچیده و سناریو‌های مخفی و خصومت‌ها" تاکید کرد.
تنش بر سر میدان گازی آرش، نخستین چالش جدی علیه ابتکار چین در عادی سازی روابط میان ایران و عربستان است؛ لذا این سوال به ذهن خطور می‌کند: ایران تا کجا قادر است حد و مرز عادی سازی را گسترش دهد، پیش از آن که صدای فروریختن آن به گوش برسد؟
ناظران معتقدند واکنش کویت و عربستان سعودی و همچنین موضع آمریکا، در خصوص اقدامات بعدی ایران روشنگری می‌کند.
در شرایطی که جهان با عواقب جنگ روسیه و اوکراین در عرصه انرژی دست و پنجه نرم می‌کند، میدان گازی آرش نمادی وسیع‌تر از پویایی قدرت در خلیج فارس است.
پیش‌بینی تحولات در آینده نزدیک میسر نیست، اما یک چیز مشخص است: مسئله الدوره، فقط مربوط به گاز نمی‌شود. بلکه بهانه‌ای است برای آزمودن دوران تنش‌زدایی در منطقه، قابلیت ائتلافات و همسویی‌ها، کارآمدی دیپلماسی و تغییر همیشگی در ژئوپولیتیک کشور‌های خلیج فارس. هم‌زمان که ایران، کویت و عربستان سعودی درباره مسیر‌های بعدی خود برنامه‌ریزی می‌کنند، نتایجه مناقشه بر سر میدان گازی آرش زمینه‌ساز روابط کشور‌های خلیج فارس در آینده خواهد بود.
