زخم جراحی اقتصادی بر تن مردم

دیدارنیوز: «رشد شدید شاخص قیمت‌ها و همزمان رشد بیشتر شاخص خوراک از کل هزینه خانوار باعث شده که خانوار برای تامین حداقل خوراک، سهم بیشتری از درآمدهایش را اختصاص دهد.»

روزنامه جهان صنعت نوشت: «افزایش قیمت مواد غذایی به رویه‌ای پرتکرار در اقتصاد ایران تبدیل شده است. شیب صعودی قیمت خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها از سال گذشته که دولت ابراهیم رییسی تحت عنوان «جراحی اقتصادی» ارز ترجیحی را حذف کرد، با شتاب بیشتری ادامه یافت، به‌طوری که طبق اعلام اتحادیه بنکداران مواد غذایی، در فروردین امسال نسبت به سال گذشته حجم خرید مواد غذایی مردم ۳۰ تا ۳۵ درصد افت کرده است و بازار با رکود چشمگیری مواجه بود. از طرفی با افزایش تورم و گرانی موادغذایی، سفره ایرانیان نیز به تبع آب رفته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد مصرف گوشت قرمز و شیر در دهه ۹۰ به ترتیب ۴۱ و ۸/۴۶ درصد کاهش داشته، در همین حال مصرف تخم‌مرغ نیز افزایش داشته است. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به نظر می‌رسد خانوار‌ها برای تامین پروتئین مورد نیاز خود تخم‌مرغ را جایگزین گوشت قرمز و مرغ کرده‌اند.

در این بین، گزارش مرکز آمار نشان می‌دهد تورم نقطه‌ای مواد خوراکی در ایران طی یک سال گذشته نزدیک به ۸۰ درصد بوده است. بر این اساس، ایران به یکی از پنج کشور با بدترین نرخ تورم غذایی در جهان تبدیل شده است. تورم مواد غذایی یعنی مردم نسبت به سال گذشته خود، هزینه بیشتری برای غذا پرداخته‌اند.

طبق داده‌های ماه آوریل سال ۲۰۲۳، تورم مواد غذایی ایران در کنار لبنان، آرژانتین و زیمبابوه جزو بدترین نرخ‌های تورم مواد غذایی در جهان محسوب می‌شود. بالاترین نرخ تورم مواد غذایی در جهان با رقم ۳۵۰ درصد به کشور لبنان اختصاص دارد. کشور‌های آرژانتین و زیمباوه نیز دارای نرخ تورم غذایی بالای ۱۰۰ درصد هستند. ایران با تورم نقطه‌ای ۷۸ درصد مرتبه چهارم و ترکیه با نرخ تورم ۹/۵۳ درصد رتبه پنجم را در فهرست کشور‌های دارای بالاترین تورم مواد غذایی به خود اختصاص داده اند.

کارشناسان موثرترین عوامل در تورم مواد غذایی را همه‌گیری کرونا و حمله نظامی روسیه به اوکراین می‌دانند. در کشور‌هایی نظیر ایران، مصر، لبنان و برخی کشور‌های دیگر خاورمیانه و شمال آفریقا نیز سطح بالای تورم مواد غذایی تا حد زیادی به‌دلیل وابستگی شدید تامین کالا‌های اساسی از محل واردات است. تورم مواد غذایی از آن جهت اهمیت زیادی دارد که این افزایش قیمت، مانع اصلی در قدرت خرید و دسترسی آحاد جامعه به مواد غذایی و در نتیجه بروز ناامنی غذایی است.

گزارش‌ها نشان می‌دهد که در ایران، افزایش سرسام‌آور قیمت مواد غذایی به‌تدریج کالا‌های خوراکی را از سفره مردم حذف کرده و کاهش سرانه مصرف گوشت، مرغ، لبنیات، برنج، میوه و سبزیجات نگران‌کننده شده است.

کاهش ۳۵ درصدی تقاضا در بازار

طبق اعلام اتحادیه بنکداران مواد غذایی، در فروردین امسال نسبت به سال گذشته حجم خرید مواد غذایی مردم ۳۰ تا ۳۵ درصد افت کرده است و بازار با رکود چشمگیری مواجه بود. رضا کنگری رییس اتحادیه بنکداران مواد غذایی با اشاره به وضعیت بازار و تقاضا در اسفند ۱۴۰۱ و فروردین ۱۴۰۲ گفت که در فروردین امسال نسبت به سال گذشته حجم خرید مواد غذایی مردم ۳۰ تا ۳۵ درصد افت کرده است. این آمار به گفته او در نتیجه استخراج کاهش فروش بنکداران به دست آمده است.

درحالی که برخی فعالان بازار می‌گویند، حجم خرید کاهش نیافته و صرفا شیوه خرید از کالا‌های فاسد‌شدنی به کالا‌های فاسد‌نشدنی منتقل شده است. کنگری تاکید می‌کند: حجم خرید مردم کاهش یافته و رکود در بازار مواد غذایی چشمگیر است. او می‌افزاید: امسال رشد دستمزد‌ها متناسب با تورم نبوده و، چون توان خرید مردم پایین آمده، یکسری کالا‌ها از سبد خرید مردم حذف شده‌اند.

کوچک شدن سفره ایرانیان در دهه ۹۰

با افزایش تورم، سفره ایرانیان نیز کوچک‌تر شده است که از این میان می‌توان به مصرف گوشت در خانوار‌ها اشاره کرد. اخیرا مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی اعلام کرد که نرخ فقر طی یک دهه از ۱۹ درصد به ۳۰ درصد افزایش یافته است. براساس این گزارش ۱۱ میلیون نفر به جمعیت فقرای ایران طی یک دهه اضافه شد.

بخش مهم دیگر این گزارش بررسی وضعیت رفاهی خانوارهاست که برای این منظور سهم کالا‌های ضروری از کل هزینه‌های خانوار و سهم سایر هزینه‌ها از کل هزینه خانوار‌ها بررسی شده است. سنگینی تورم مواد غذایی در سال‌های اخیر بر دوش بسیاری از خانوار‌ها بیشتر شد، تا جایی‌که برخی مردم از حذف برخی اقلام غذایی از جمله گوشت از سبد غذایی خود می‌گفتند.

بررسی آمار‌های رسمی نیز نشان می‌دهد که با افزایش قیمت مواد غذایی و سایر هزینه‌ها از جمله هزینه مسکن، به مرور سهم برخی اقلام خوراکی در سبد غذایی خانوار‌ها کاهش یافت؛ وضعیتی که هشداری برای امنیت غذایی ایرانیان و سلامتی آنهاست. پیش از این نیز برخی کارشناسان و مقامات حوزه بهداشت از کوتاه شدن قد ایرانیان به دلیل کاهش مصرف شیر گفته بودند.

افزایش سهم خوراک در هزینه خانوار‌ها و کاهش کالری دریافتی!

کالا‌های خوراکی بخشی از هزینه خانوار را به خود اختصاص می‌دهند. کالای حیاتی که در همان سطح اول هرم مازلو قرار دارد. اما سفره ایرانیان در این سال‌ها چه تغییری کرده است؟ آیا خانوار‌ها سهم بیشتری به خوراک اختصاص داده‌اند؟ در صورت افزایش سهم بیشتر، آیا میزان خوراک خریداری‌شده، تغییری کرده است؟ به عبارتی افزایش سهم، صرفا به دلیل گرانی کالا بود؟ آیا کیفیت خوراک دریافتی تغییری کرده است؟ این‌ها سوالاتی است که مرکز پژوهش‌های مجلس به آن پاسخ می‌دهد. همزمان با افزایش فقر در ایران، سهم خوراک از کل هزینه خانوار افزایش یافته است. رشد شدید شاخص قیمت‌ها و همزمان رشد بیشتر شاخص خوراک از کل هزینه خانوار باعث شده که خانوار برای تامین حداقل خوراک، سهم بیشتری از درآمدهایش را اختصاص دهد.

بررسی مصارف خوراکی خانوار‌ها نشان می‌دهد که خانوار‌های ایرانی طی دهه ۹۰ به‌طور پیوسته با کاهش کالری دریافتی مواجه بودند. به عبارتی اگرچه سهم هزینه خوراک در هزینه خانوار‌ها افزایش داشته، اما کالری مصرفی آن‌ها کاهش یافته است. خانوار‌های ایرانی همزمان با افزایش فقر از سایر هزینه‌ها کاسته که به هزینه خوراک اضافه کنند، اما باز هم از میزان خوراک آن‌ها کم شده است.

تخم‌مرغ جایگزین گوشت قرمز و مرغ

بررسی داده‌های مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که مصرف میانگین گوشت قرمز در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۹۰، ۴۱ درصد کاهش یافته است. مصرف مرغ نیز در این دهه کاهش داشته است؛ برای مثال میانگین مصرف مرغ در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال قبل آن، ۵/۱۰ درصد کاهش داشت. همچنین در دهه ۹۰ میانگین مصرف شیر نیز ۸/۴۶ درصد کاهش داشته است. میانگین مصرف شیر تنها در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۹ حدود ۱۰ درصد کاهش داشت.

در حالی‌که مصرف میانگین مصرف گوشت قرمز و مرغ کاهش داشته، مصرف تخم‌مرغ افزایش داشته است. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به نظر می‌رسد خانوار‌ها برای تامین پروتئین مورد نیاز خود تخم‌مرغ را جایگزین گوشت قرمز و مرغ کرده‌اند. میانگین مصرف برنج نیز در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۹۰، ۲۸ درصد کاهش یافته است. بر همین اساس همزمان با افزایش سهم خوراک در هزینه خانوارها، کیفیت کالای خوراکی مصرفی نیز کاهش پیدا کرده است.

استفاده از مواد غذایی ارزان‌تر برای دریافت کالری

اگرچه تغییر عادات غذایی می‌تواند یکی از دلایل کاهش دریافتی باشد، اما مرکز پژوهش‌های مجلس با بیان سه دلیل این احتمال را رد می‌کند؛ نخست اینکه همه دهک‌های درآمدی کاهش کالری دریافتی دارند. به این معنا که حتی دهک‌های پایین که کالری کمتر از استاندارد دریافت می‌کنند نیز کاهش در کالری به خصوص در سال‌های اخیر داشتند.

دوم اینکه همچنان اختلاف بین کالری دریافتی به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای بین دهک‌های بالا با دهک‌های پایین وجود دارد. به‌طوری که در سال ۱۴۰۰ دهک دهم به‌طور متوسط ۳۲۸۴ و دهک اول ۱۴۹۷ کیلو کالری مصرف داشتند. در صورتی‌که اگر کاهش در کالری دریافتی به علت تغییر در عادات غذایی و تمایل به رژیم غذایی کم‌کالری بود، باید تناسب بیشتری بین کالری دریافتی دهک‌های درآمدی به وجود می‌آمد و اصولا وضعیت درآمد نقش تعیین‌کننده‌ای در میزان کالری دریافتی نمی‌گذاشت.

سوم اینکه کیفیت کالری دریافتی نیز کاهش یافته است. در حالی‌که کاهش کالری دریافتی به دلیل رژیم غذایی به‌گونه‌ای است که مواد غذایی پرکالری و کم‌کیفیت کاهش یافته و برعکس مواد غذایی کم‌کالری و باکیفیت افزایش می‌یابد. اما در ایران روند معکوسی رخ داده و مصرف غذایی باکیفیت کاهش یافته است.

آنطور که این گزارش نشان می‌دهد خانوار‌ها از کالا‌های باکیفیت در سبد غذایی خود کم کرده‌اند. خانوار‌ها برای دریافت کالری مورد نیاز خود از مواد غذایی ارزان‌تر و با کیفیت کمتر استفاده کرده‌اند.

بخش اعظم هزینه خانوار‌های ایرانی صرف مسکن و خوراک می‌شود. هزینه مسکن خانوار‌ها از ۲۳ درصد به ۲۷ درصد در سال ۱۴۰۰ رسیده است. مجموع سهم مسکن و خوراک از هزینه خانوار‌ها به ۶۰ درصد رسید که بالاترین مقدار در دهه ۹۰ است. رشد روزافزون تورم نشان می‌دهد که احتمالا این روند کاهش مصرف کالری باکیفیت در میان ایرانیان همچنان ادامه داشته باشد.»