آب در سد‌های ترکیه؛ خاک بر سر ایران!

دیدارنیوز ـ رضا قنبری*: تهران، جمعه آلوده‌ترین شهر جهان بود. آلودگی که متهم ردیف اولش ترکیه است؟! چراکه این بار به جای مازوت نیروگاه‌­ها و اگزوز اتومبیل‌­ها، گرد و غبار عراق در تهران نفس‌کش می­طلبید. میهمان ناخوانده­ای که سال‌هاست در خوزستان، کرمانشاه و ایلام جولان می­دهد، اما چون "اتفاقات پایتخت" فقط تیتر می‌شوند، حالا با اسم رمز "گاپ" GAP به سرخط رسانه­ها رسیده است. یکی از مهم­ترین پروژ‌های سدسازی جهان که بر سرچشمه­ دجله و فرات ساخته شده و در آینده سکان "مایه حیات" خاورمیانه را در دست خواهد گرفت. به همین بهانه این هفته به جنوب شرق آناتولی سفر خواهیم کرد تا با تاریخ و جغرافیای گاپ آشنا شویم.

****

سدسازی در ترکیه، چون بسیاری دیگر از برنامه­های نوسازی کشور در دوران "تورگت اوزال" شکل گرفت. در دهه ۸۰ و ۹۰ میلادی وقتی صدام حسین و دوستان خوش خیالش به هدف فتح سرزمین­های تازه در خاورمیانه آتش به پا کرده بودند، همسایه شمالی در حال ترمیم زیرساخت‌های اقتصادی کشور بود. ترکیه برخلاف ظاهر مدیترانه‌ای در منطقه نیمه خشک آب­‌های شیرین قرار دارد و اوزال در یک پروژه ۵۰ ساله منبع اصلی ذخیره آب کشور را به سر چشمه­‌های کوه تورس Toros dağı متصل کرد. اگر چه برنامه­‌ریزی، نقشه برداری و جانمایی پروژه گاپ که مخفف جنوب شرق آناتولی Güneydoğu Anadolu Projesi است در اواخر دهه ۸۰ کلید خورد، اما نبرد‌های خونین با جدایی طلبان کرد اجرای آن را یک دهه به تاخیر انداخت. ۲۲ سد مخزنی که به وسیله ۱۸ نیروگاه سالانه ۲۷ میلیارد کیلووات ساعت برق را به شبکه انرژی پمپاژ می­‌کنند.

فایل صوتی مطلب را اینجا بشنوید

سد­ها یکی پس از دیگری در دوران عدالت و توسعه به بهره‌برداری رسیدند و حالا حدود یک میلیون متر مکعب آب آشامیدنی از گاپ تامین می‌شود. اما از بخش تاریک ماجرا غافل نشویم! با کم آب شدن بخش‌های پایین دستی، خشکسالی در عراق و سوریه گسترش یافته و با افتتاح السو ılısu در آبان گذشته اوضاع بدتر هم شد. سدی در ۵۰ کیلومتری شمال عراق که حجم آب ورودی به دجله را تقریباً نصف کرده و دولت عراق برای توقف ساختش به سازمان ملل متوسل شد. دومین سد بزرگ ترکیه پس از آتاتورک که در این روز‌های غبارآلود تهران نامش در کانال­های خبری دور می­زند. به­‌ هر حال بهار عربی در سوریه هم از رودخانه‌­ها آغاز شد. وقتی کشاورزان بر اثر خشکسالی­ سال­های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ به حاشیه شهر‌ها پناه آورده و بعد هم فشار اقتصادی و ناکارآمدی "اسد" راهی خیابان­شان کرد تا کشور به جنگی فرسایشی و بی­‌پایان وارد شود. چه ­آنکه در اعتراضات ۲۰۱۸ بصره هم فریاد "العطش" بیش از همه به گوش می­رسید. هرچه باشد نام این سرزمین بین النهرین است و بدون نهر‌ها حتماً "بینی" هم باقی نخواهد ماند.

اتفاقاً ترکیه با پیش بینی همین روز‌ها دریاچه آب شیرینی ۷ برابر وسعت جزیره قبرس را در شرق کشور پس‌انداز کرده است. مناطقی که در دهه‌های پیشین پایگاه جذب نیرو‌های "پ‌ک‌ک" بوده و امروز با یک میلیون هکتار زمین کشاورزی مکانیزه، مسیر تازه‌­ای از زیست را به ساکنانش نشان می­‌دهد. هر چند حضور پیمانکاران اسرائیلی در ساخت نیروگاه‌ها، خط لوله "صلح" برای انتقال بخشی از این ذخایر آبی به خارج کشور و عدم رعایت قانون حق­آبه و فشار‌های احتمالی بین­‌اللملی چالش‌های جدی ادامه مسیر ترکیه در گاپ است. اما در هرحال منابع آب شیرین یکی از پارامتر‌های مهم سرمایه‌گذاران بین‌المللی در انتخاب مقصد آینده دلارهای‌­شان است و حضور ایلان ماسک، جف بزوس و بیل گیتس در سواحل ترکیه بی‌دلیل نیست. همانطور که میلیاردر‌های قطری و چینی ترکیه را امن و سبز می‌خوانند.

***

جالب آنکه پروژه ۲۵ میلیاردی گاپ درست زمانی در همسایگی‌­مان قد کشید که دولت مهرورزان در مسکن مهر کاراکاس و تولید سمند سنگال سرمایه­‌گذاری می­‌کرد تا تفاوت همین سیاست­‌ها امروز نفس­مان را بند بیاورد. در هر صورت قطار سدسازی ترکیه این روز‌ها درحالی به ایستگاه نهایی نزدیک می­شود که ما همچنان در طوفان‌های توییتری به­‌دنبال یافتن مقصر در میان همسایگان­مان هستیم. اما اگر کسی به دنبال یافتن چاره‌ای برای عبور از این بحران است به­‌ نظر ترکیه با تجربه گاپ، شریکی قابل اتکاء در برنامه ریزی و اجرای زیر ساخت­های انرژی است. البته اگر تا آن زمان آبی در رودخانه‌ها و دوستی در منطقه برای‌­مان باقی مانده باشد.