محقق اردبیلی و مقدس اردبیلی به روایت «فارس»

دیدارنیوز: سیدابراهیم رئیسی، روز شنبه در جریان سفر به شهر اردبیل، طی سخنانی در جمع نخبگان و جمعی از مردم این شهر با اشاره به همزمان نبودن دوره زیستی ما با عالمان دینی از این‌که امکان درک محضر فضلا و بزرگانی، چون مقدس اردبیلی و محقق اردبیلی فراهم نیست، اظهار تأسف و حسرت کرد و گفت: اردبیل مفاخر بسیاری دارد، ما در زمان خود نه محقق اردبیلی را درک کردیم و نه مقدس اردبیلی را.

این سخنان رئیس جمهور موجب شد تا نسبت دادن القاب یک نفر (احمد بن محمد اردبیلی نجفی) به دو نفر یک اشتباه و حتی گاف تاریخی تلقی شود. پس از آن، میزان مراجعه مخاطبان به موتور‌های جست‌وجو برای کشف این تفاوت بالا گرفت.

آیا مقدس اردبیلی و محقق اردبیلی عناوین یک نفر است؟ پاسخ صفحات دانشنامه‌ای «مثبت» است. به عبارتی، این دو لقب متعلق است به احمد بن محمد اردبیلی نجفی که در قرن دهم هجری زندگی می‌کرده و پس از طی مقدمات تحصیل در زادگاهش ـ اردبیل ـ به نجف اشرف مهاجرت کرده و سپس در عهد صفویه در شیراز ساکن شده است، اما به نجف بازگشته و در جوار حرم مولا امیرالمومنین، علی علیه‌السلام بدرود حیات گفته و همانجا به خاک سپرده شده است.

مقدس اردبیلی را به دلیل مراعات کم‌نظیر او در حدود شرعی، «مقدس» لقب داده‌اند و اتفاقاً این عنوان از «محقق اردبیلی» مشهورتر و جاافتاده‌تر است. در حالی که او به عنوان پژوهشگر و محقق علوم دینی چنان سرشناس بود که شیخ حر عاملی درباره‌اش گفته است: «احمد بن محمد اردبیلی، عالمی فاضل، محققی عابد، مورد اطمینان و پارسا، عظیم‌الشأن و جلیل‌القدر و معاصر شیخ بهایی بود.»

از سوی دیگر، اردبیل به عنوان «دارالارشاد» و «دارالعرفان» که «شهر مقدس» هم خوانده شده، محققان و پژوهندگان متعددی در طول تاریخ داشته که آیت‌الله سیدحسن عاملی، امام جمعه اردبیل تأکید می‌کند، محقق اردبیلی، لقب و عنوان محمد بن علی اردبیلی، نویسنده دو کتاب «جامِعُ الرّواة و اِزاحَةُ الاِشْتباهات عَنِ الطّرُقِ و الاِسْناد» «تصحیح‌الاسانید» است و دانشگاه محقق اردبیلی به اسم این رجال‌شناس قرن یازدهم نام‌گیر شده است و ممکن است نظر رئیس جمهور این فرد باشد.

این‌که یک عالم دینی با دو لقب «مقدس» و «محقق» شناخته شود، ممکن است قدری دور از ذهن باشد و همین، بتواند گوینده را به اشتباه بیندازد؛ اما نمی‌توان از مقام علمی محمد بن علی اردبیلی هم به عنوان محقق بزرگ این شهر چشم پوشید. او که از شاگردان علامه مجلسی بوده و از او اجازه روایت داشته، در «شرح‌حال‌نویسی» پژوهشگری نامدار است و استفاده از لقب «محقق» برای او نابجا نیست.

وقف در چنین اختلافی، ممکن است حتی اشتباه رئیس‌جمهور را اثبات کند که امری بسیار طبیعی است و بنا نیست که وی بدون خطا باشد، اما شهر اردبیل از دیرباز خاستگاه چهره‌های بی‌همتایی در پارسایی، عرفان، اخلاق و ادبیات بوده و درک نکردن و بهره نبردن از هر کدامشان باعث حسرت و خسران است.