هرم سنی ایران مثل اروپا در سال ۱۴۳۰ استوانه‌ای می‌شود

دیدارنیوز ـ محمد میرزایی استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران در نشست مجازی «پیامد‌های فرهنگی و اجتماعی سالخوردگی جمعیت» با بیان این که یک تعریف سالخوردگی جمعیت این است که اگر بیش از ۱۵ درصد جمعیت به بالای ۶۵ سال برسد، به آن جمعیت سالخورده می‌گویند، اظهار کرد: سالخوردگی جمعیت پیامد کاهش اساسی و مستمر باروری است.

وی افزود: از نظر تاریخی، در قرن نوزدهم هم زاد و ولد و باروری بالا بود و به اعتقاد جامعه شناسان باروری طبیعی بود و هیچ کنترل ارادی بر باروری وجود نداشت. البته قوانین و مقررات و سنن و رسوم بر باروری تاثیر می‌گذاشت، اما اینگونه نبود که خانواده‌ها و زوجین به طور ارادی باروری را کنترل کنند. همچنین مرگ و میر هم طبیعی بود. یعنی دستاورد‌های بهداشتی که در دو قرن اخیر داشتیم به این صورت نبوده است، البته از طریق سنتی توصیه‌هایی بوده، اما مرگ و میر بالا بود و برای اینکه مرگ و میر بالا جمعیت را از بین نبرد، باروری هم بالا بود. یعنی باروری طبیعی بوده تا با مرگ و میر بالا مقابله کند. کما اینکه تا انقلاب صنعتی، رشد جمعیت در حد اعشار بوده است و شاید بعد از رنسانس کمی بالاتر بیاید، اما معدل قرن رشد جمعیت گاهی منفی هم می‌شده است.

وی افزود: روند طبیعی رشد جمعیت نیز باید همین گونه و اعشاری باشد. در غیر این صورت تصاعدی می‌شود و به یک که برسد، تصاعدی می‌شود و به دو و سه برسد، مانند دهه ۱۳۳۰ تا ۱۳۶۰ انفجاری می‌شود؛ لذا روند تاریخی تا انقلاب صنعتی روند مشخصی بود و باروری و مرگ و میر بالا و رشد بسیار وسیع بوده است.

میرزایی اظهار کرد: در قرن نوزدهم به ویژه در نیمه دوم این قرن، تحولات اساسی در امر بهداشت حاصل شد که به سرعت مرگ و میر کاهش یافت. مرگ و میر کاهش یافت، اما باروری به صورت طبیعی باقی ماند. جالب این است که در قرن نوزدهم خانواده‌های اروپایی به مرور باور می‌کنند که به دلیل کاهش مرگ و میر نوزادان و اطفال، بیشتر از آنچه فرزند می‌خواهند، زنده می‌مانند و به طور طبیعی و خودجوش به طرف تهدید موالید می‌روند.

این استاد جمعیت شناسی دانشگاه تهران در بخش دیگری از سخنان خود با طرح این پرسش که چرا کاهش اساسی و مستمر باروری داریم که پیامد آن سالخوردگی جمعیت است، اظهار کرد: در درجه اول کاهش اساسی و مستمر مرگ و میر است. زمانی که مرگ و میر پایین بیاید، اگر باروری بالا و طبیعی باقی بماند، رشد به مرور تصاعدی یا انفجاری می‌شود. مثل وضعیتی که از دهه ۱۳۴۰ تا ۱۳۶۰ در ایران داشتیم که رشد حدود ۳ درصد و بیشتر بود و این رشد انفجاری است.

میرزایی گفت: هرچقدر به امکانات و منابع خوشبین باشیم، اما رشد انفجاری نمی‌تواند استمرار پیدا کند. اکنون همه مناطق و کشور‌های دنیا با شدت و ضعف چه بخواهند و چه نخواهند، در بستر توسعه قرار گرفته‌اند. زمانی که در چنین جامعه‌ای مرگ و میر کاهش پیدا می‌کند و امید زندگی از کمتر از ۳۵ سال به بالای ۷۰ سال و نزدیک ۸۰ سال و در برخی از کشور‌ها مانند ژاپن به ۸۰ سال می‌رسد، یعنی مرگ و میر پایین آمده است.

او افزود: زمانی مرگ و میر نوزادان و اطفال از ۳۰۰ تا ۴۰۰ در هزار بود (یعنی تا ۲۰۰ سال گذشته از هر هزار نوزاد، ۳۰۰ تا ۴۰۰ مورد تا یک‌سالگی فوت می‌کردند). اکنون در ایران این رقم زیر ۲۰ است. یعنی ۳۰۰ تا ۴۰۰ در هزار به زیر ۲۰ در هزار رسیده است. در اروپا این رقم کمتر از ۱۰ و در ژاپن کمتر از ۵ نفر است. باروری دیگر نمی‌تواند بالا بماند و اگر باروری بالا بماند، رشد انفجاری است.

وی در بخش دیگری از سخنان خود، با بیان اینکه در ایران در اولین برنامه توسعه بعد از انقلاب اسلامی، تنظیم خانواده دوباره به دلیل رشد انفجاری دهه ۱۳۶۰ وارد برنامه می‌شود، گفت: زمانی که جامعه در سطح کلان و خانواده‌ها در سطح خرد تصمیم به تعدیل زاد و ولد می‌گیرند، در آن زمان کاهش اساسی و مستمر باروری را داریم. البته از سال ۱۳۴۶ اولین برنامه تنظیم خانواده بعد از انقلاب شروع شد و زیرساخت‌های آن شکل گرفت. اما دهه اول بعد از انقلاب در محاق افتاد، ولی دوباره از سر گرفته شد و همان زمینه قبلی به سرعت کاهش باروری کمک کرد.

وی با بیان اینکه برخی تعجب می‌کنند که از اواخر دهه ۶۰ تا دهه ۸۰ چرا سرعت کاهش باروری در ایران تند بوده است؟ گفت: باید توجه داشت که زیرساخت‌ها آماده بود و وزارت بهداشت فعالیت‌های زمینه‌ای را قبل از انقلاب انجام داده بود و آن موارد کمک کرد که باروری با سرعت پایین بیاید. زمانی که باروری به طور اساسی و مستمر کاهش پیدا می‌کند، یعنی قدرت جوشش پایین هرم سنی کم می‌شود و این پیامد کاهش باروری است و به تدریج برآمدگی هرم به سطوح بالاتر حرکت می‌کند.

میرزایی گفت: اکنون در پنجره جمعیتی قرار داریم. چون برآمدگی‌ها به وسط ساختار سنی رسیده است، به این معنی که اکنون پنجره جمعیتی از ۳۰ سال نیز بالاتر آمده است و ۳۵ تا ۵۵ سالگی است. در طول تاریخ تا سال ۱۳۶۵ هرم سنی داشتیم. یعنی ساختار سنی به شکل هرم بود.

وی اظهار کرد: حدود ۷۰ سال است که هرم سنی کشور‌های اروپایی به شکل استوانه شده است. هرم سنی ما هم در سال ۱۴۳۰ شکل استوانه پیدا می‌کند.