مدیر کل دفتر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم، ضمن ارائه توضیحات در مورد آیین‌نامه جدید «تعیین هزینه پردازش مقاله در نشریات علمی دسترسی باز»، نحوه نظارت بر عملکرد مالی نشریات را تشریح کرد. طبق صحبت‌های او می‌توان گفت در نهایت هزینه چاپ مقاله در نشریات ایرانی رقمی بین ۲۰۰ تا ۵۰۰ هزار تومان خواهد بود.
دیدارنیوز ـ دکتر محسن شریفی در خصوص آیین‌نامه جدید «تعیین هزینه پردازش مقاله در نشریات علمی دسترسی باز» گفت: وزارت علوم، در دو سه سال گذشته، در راستای استانداردسازی و ارتقای نشریات علمی در سطح داخل و بین‌المللی برنامه راه‌بردی در دستور کار قرار داده است و با توجه به همین موضوع نقش نظارتی و سیاست‌گذاری وزارت علوم در حوزه نشریات پررنگ‌تر از گذشته شده است. بر این اساس علاوه بر برنامه کلان نظام ارزیابی و رتبه‌بندی نشریات، موضوع مالی نشریات و اعتبارات مورد نظر آن نیز در قالب یک برنامه گنجانده شده است.
وی با اشاره به این‌که در این برنامه به دو صورت به نیاز مالی نشریات توجه شده است، ادامه داد: صورت اول؛ کمک و حمایت از نشریات در قالب اعتبارات متمرکزی است که در وزارت علوم یا در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی وجود دارد و این مراکز موظف هستند که برای توسعه کمی و کیفی نشریات علمی، از اعتبارات موجود استفاده کنند. راه‌حل دوم نیز تامین نیاز مالی نشریات، با استفاده از نظام دسترسی باز یا open access است.
شریفی ضمن تشریح نظام دسترسی باز نشریات علمی افزود: نظام دسترسی باز؛ یکی از راه‌حل‌هایی است که نشریات علمی در دنیا برای تامین نیاز‌های مالی خود اعم از بررسی، داوری، چاپ، انتشار و اطلاع‌رسانی نشریات به کار می‌گیرند. منظور از دسترسی باز این است که نشریات مقالات خود را به محض چاپ، در اختیار همگان قرار می‌دهد و هر کسی که بخواهد می‌تواند بدون پرداخت هزینه، از محتوای مقالات به صورت تمام‌متن استفاده کند.
وی ادامه داد: نشریات با دسترسی باز هزینه مورد نیاز خود را پیش از انتشار مقالات از نویسندگان یا موسسه‌ای که نویسندگان در آن‌جا استخدام هستند، دریافت می‌کنند.
مدیر کل دفتر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم، به نظام دیگر مرسوم در انتشار نشریات اشاره کرد و گفت: در نظام دیگر، نشریات هیچ وجهی از نویسندگان دریافت نمی‌کنند؛ اما بعد از این‌که مقالات منتشر شد، مقالات را در اختیار همگان قرار نمی‌دهند، بلکه افراد برای دسترسی به مقالات، باید هزینه پرداخت کنند.
وی افزود: ما آیین‌نامه‌ای را برای نظام دسترسی باز نشریات داخلی تدوین کردیم و در آن‌جا قید شد که هزینه پردازش و هزینه‌ای که از نویسندگان و موسسات آن‌ها قابل دریافت است، حداکثر چه رقمی خواهد بود. این آیین‌نامه هفته گذشته ابلاغ شد و همه دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و انجمن‌های علمی ملزم هستند در صورتی که شرایط دسترسی باز برای نشریات خود فراهم می‌کنند، این آیین‌نامه را رعایت کرده و مجاز هستند حداکثر در سقف مبالغ تعیین شده، هزینه‌ای را از نویسندگان یا موسسه مربوطه دریافت کنند.
شریفی با تاکید به این که ترجیح وزات علوم این است که نشریات ضمن ایجاد دسترسی آزاد، از اعتبارات موجود استفاده کرده و از نویسندگان هزینه دریافت نکنند، تصریح کرد: ترجیح ما این است؛ ولی اگر نیاز به اعتباراتی داشتند این اختیار به آن‌ها داده شده که بر اساس آیین‌نامه نسبت به دریافت هزینه اقدام کنند.
مدیر کل دفتر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم در پاسخ به سوالی در مورد این که آیین‌نامه جدید نشریاتی که در گذشته رایگان بودند را نیز ترغیب به دریافت هزینه می‌کند، اظهار کرد: در گذشته نشریاتی بودند که ضمن این‌که دسترسی باز بودند، وجهی هم از نویسندگان دریافت نمی‌کردند. ولی نشریات دیگری نیز وجود داشتند که در ازای دسترسی باز، به صورت نامتعارف و بدون حد و مرز اقدام به دریافت وجه از نویسندگان می‌کردند.
وی افزود: ما با بررسی اعداد و ارقام، متوجه شدیم که رقم‌های دریافتی بسیار نامتعارف است و با چارچوب‌های جامعه ما هم‌خوانی ندارد. در این حوزه یک بازار سیاه ایجاد شده بود و دانشجویان و اساتید دانشگاه‌ها گلایه‌های زیادی در این زمینه داشتند. بر همین اساس برای ساماندهی به این اوضاع و جلوگیری از دریافت وجوه نامتعارف، اقدام به تدوین این آیین‌نامه کردیم.
شریفی تاکید کرد: این آیین‌نامه به اوضاع نشریات سامان می‌دهد، ولی کماکان خواهش ما و ترجیح ما این است که نشریاتی که در گذشته دسترسی باز و رایگان داشتند، به همان رویه سابق خودشان تا حد امکان ادامه دهند.
وی ادامه داد: مبالغی که در آیین‌نامه در نظر گرفته شده است، مبالغ زیاد و سنگینی نیست. این هزینه معقول و قابل پرداخت است و نگرانی از این بابت وجود ندارد. از طرفی هم باید بپذیریم که نشریات برای انتشار، ایجاد زیرساخت‌های وب‌سایت خود و داوری نیاز به هزینه‌های اولیه‌ای دارند؛ لذا مبلغی که در این آیین‌نامه آمده ضمن این‌که اختیاری است، مبلغ زیادی نیست و قابل پرداخت است.
مدیر کل دفتر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم ضمن پاسخ به سوالی در خصوص چگونگی تشویق نشریاتی که با وجود این آیین‌نامه رایگان می‌مانند، عنوان کرد: ما قطعا برای نشریاتی که به صورت دسترسی باز هستند و در عین حال وجهی دریافت نمی‌کنند، در ارزیابی‌ها و رتبه‌بندی‌ها و تعاملاتی که با کمیسیون نشریات علمی، امتیازاتی در نظر خواهیم گرفت.
شریفی در پاسخ به سوالی در مورد میانگین هزینه نشریات بین‌المللی برای چاپ مقالات؛ عنوان کرد: نمی‌توان یک میانگین مشخص در کشور‌های مختلف در نظر گرفت. نوع خدمات و میزان خدمات و سطح استاندارد خدمات می‌تواند متفاوت باشد. به هر حال در برخی کشور‌ها انتشار مقالات فقط به صورت الکترونیکی است، در برخی کاغذی نیز چاپ می‌شود. هزینه کاغذ و جنس کاغذی که استفاده می‌کنند، تعداد داور و ... روی قیمت تمام‌شده اثر می‌گذارد. همچنین درصد مقالاتی که می‌پذیرند هم می‌تواند روی قیمت تاثیر بگذارد. برخی نشریات تعداد مقالات زیادی دریافت می‌کنند، ولی مقالات کمی را می‌پذیرند. این‌ها آیتم‌هایی هستند که می‌توانند در قیمت کلی اثر گذار باشند.
وی افزود: با این حال با یک بررسی کلی برای تعدادی نشریه بین‌المللی و داخلی که تقریبا استاندارد بودند، انجام شد. هزینه‌ای که ما پیشنهاد دادیم به اندازه میانگینی بود که در داخل و در خارج از کشور نشریاتی که در سطح ما هستند، دریافت می‌کنند. البته برخی نشریات بین‌المللی وجود دارند که به دلیل جایگاه جهانی خود، اصلا قابل قیاس با نشریات ما نیستند.
مدیر کل دفتر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم در پاسخ به این‌که آیا پولی شدن نشریات داخلی، شائبه کم‌اعتبار بودن آن‌ها را ایجاد نمی‌کند، تشریح کرد: نشریاتی که در دنیا پول دریافت می‌کنند؛ دو دسته هستند. یک دسته نشریاتی هستند که در قالب نظام دسترسی باز، وجه دریافت می‌کنند و اصول علمی آن‌ها بسیار بسیار شدید و دقیق رعایت می‌شود. این نشریات حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد و یا شاید کم‌تر از مقالاتی که به دستشان می‌رسد را پس از داوری تایید و پذیرش می‌کنند و تعداد مقالاتی که مردود می‌کنند بسیار زیاد است. کار آن‌ها و داوری که انجام می‌دهند، بسیار سخت‌تر است و به درستی انجام می‌شود. ولی با این حال دسترسی باز به مقالات ایجاد می‌کنند و وجه آن را از نویسنده یا موسسه مربوطه می‌گیرند.
وی ادامه داد: دسته دوم نشریاتی هستند که پول دریافت می‌کنند، ولی اصول علمی را رعایت نمی‌کنند و داوری آن‌ها ضعیف است. تعداد مقالاتی که می‌پذیرند و منتشر می‌کنند به نسبت زیاد است. چون می‌خواهند پول بیشتری دریافت کنند. این نشریات هستند که به عنوان مجلات پولی نامعتبر شناخته می‌شوند؛ نه آن گروه اول. دریافت وجه از نویسندگان، در دنیا یک نظام تعریف‌شده است و استاندارد و چارچوب دارد. هر نشریه‌ای که پول دریافت می‌کند به معنای ضعیف بودن آن نیست.
نشریاتی که آیین‌نامه را رعایت نکنند، از نظام ارزیابی اخراج می‌شوند
شریفی با عنوان این‌که نشریات علمی که زیر ذره‌بین وزارت علوم هستند و در سیستم ارزیابی وزارت علوم پایش می‌شوند، باید در چارچوب این آیین‌نامه پیش بروند و بتوانند بخشی از هزینه‌های آن‌ها را تامین کنند، افزود: این نشریات باید چارچوب‌های علمی را نیز رعایت کنند؛ چون در صورت عدم رعایت، از نظام ارزیابی و لیست مجلات معتبر وزارت علوم اخراج خواهند شد و با آن‌ها برخورد صورت خواهد گرفت.
مدیر کل دفتر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم در مورد نحوه ارزیابی نشریات و گزارش تخلفات، پاسخ داد: ما با روش‌های مختلف عملکرد نشریات را پیگیری و نظارت خواهیم داشت. اولین کار این است که از این بعد از وضعیت مالی نشریات علمی گزارش خواهیم گرفت. همچنین به صورت تصادفی و بدون اطلاع قبلی از دفتر نشریات بازدید به عمل خواهیم آورد. به‌علاوه پژوهشگران، دانشجویان و اساتید نشریاتی که آیین‌نامه را اجرا نمی‌کنند و وجوه غیر متعارف دریافت می‌کنند را به صورت کتبی و رسمی به کمیسیون نشریات، گزارش کنند. در صورتی که روشن شود که تخلف صورت گرفته، برخورد جدی صورت خواهیم داد و نشریه را از لیست مجلات معتبر اخراج خواهیم کرد.
وی افزود: در وزارت علوم سامانه‌ای به آدرس https://journals.msrt.ir برای نشریات وجود دارد. افراد می‌توانند به کارشناسان کمیسیون نشریات که شماره آن‌ها در سامانه نشریات موجود است، تخلفات را اطلاع‌رسانی کنند و ما پیگیری خواهیم کرد. در آینده نیز زیرساختی در این وب‌سایت فراهم خواهیم کرد تا افراد بتوانند نظرات خود را در آن ثبت کرده و به ما گزارش بدهند.
شریفی در پایان تاکید کرد که تمام انواع مقالاتی که در آیین‌نامه مصوب دوم اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۸ تعریف‌شده‌اند، مشمول این آیین‌نامه جدید نیز می‌شود و بسته به حجم مقاله و نوع مقاله در آیین‌نامه، سقف مبالغ متفاوت است.
وی تشریح کرد: اگر مقاله کامل باشد و نشریه وابسته به انجمن علمی باشد، حداکثر مبلغی که می‌توانند در صورت تایید هیئت مدیره انجمن دریافت کنند، ۵۰۰ هزار تومان برای هر مقاله است که در دو مرحله ۵۰ درصد پس از پذیرش و ۵۰ درصد در زمان انتشار قابل دریافت است. در نشریاتی که وابسته به دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی هستند به ازای هر مقاله کامل تا حداکثر ۴۰۰ هزار تومان می‌توانند دریافت کنند، به شرط این‌که شورای موسسه آن را به تصویب برساند.
شریفی افزود: برای مقالات کوتاه نیز با توجه به این‌که نشریه وابسته به کدام مراکز باشد حداکثر هزینه قابل دریافت متفاوت است. نشریات وابسته به انجمن‌های علمی حداکثر ۲۵۰ هزار تومان و نشریات وابسته به دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی برای مقالات کوتاه حداکثر ۲۰۰ هزار تومان می‌توانند دریافت کنند.
وی مجددا تاکید کرد: این اعداد حداکثر مبالغی است که نشریات می‌توانند دریافت کنند. هیئت‌مدیره انجمن‌های علمی و شورای دانشگاه این حداکثر‌ها را باید در نظر بگیرند و مبالغی که تصویب می‌کنند می‌تواند کم‌تر از این باشد. لازم به ذکر است که اخذ وجه از نویسندگان در نشریات دسترسی باز اختیاری است و نشریه می‌تواند بصورت دسترسی باز باشد، اما وجهی از نویسندگان دریافت نکند.
