فاطمه صفری
دیدارنیوزـ میدان هفت‌تیر درواقع میدان نیست؛ آشفته‌گاهی که کارگران ٦سال است در آن مشغول کار هستند و هنوز به جایی نرسیده‌اند. یکی می‌گوید قرار است زیرزمینی شود و دیگری می‌گوید قرار بود پایانه‌های تاکسیرانی و حمل‌ونقل عمومی در این مکان تعبیه شود.
آنچه میدان هفت‌تیر را از دیگر میدان‌های تهران متمایز می‌کند سردرگمی که سال‌هاست گریبانش را گرفته؛ اینجا یادآور میدان «چه کنم» است. دور میدان حصاری کشیده‌اند تا شلوغی و سیمای نابسامان کارگاه‌ها و غبار بولدوزرها را پنهان کند اما چشم‌انداز مشوش آنها از پل عابر پیداست. تا چشم کار می‌کند سیمان است و ماشین آلات سنگین اما از میدان خبری نیست.
میدان هفت‌تیر در عکس‌های ٥٠سال پیش زنده است. میدانی است چند تکه با فضای سبز پراکنده و دایره‌ای بزرگ در ضلع جنوبی که به رسم آن سال‌ها مثل بسیاری دیگر از میدان‌ها حوض و فواره‌ای کوچک داشته و نیمکت‌هایی برای لختی آسودن. میدان خلوت است و یک فولکس واگن به سمت چهارراه مخبرالدوله می‌رود. هفت‌تیر امروز شباهت چندانی به آن میدان آرام ندارد. زمین‌های خالی کنار میدان همه ساختمان‌هایی شده‌اند بلند. فضای سبز میدان هر چند‌سال یک بار به نفع خودروها چند متر عقب‌نشینی کرده و بخش زیادی هم سهم مترو شده. با این‌که مترو و هیاهوی آن سال‌هاست با زندگی روزمره میدان هفت‌تیر آمیخته اما هنوز چراغ کارگاه‌های تونل‌سازی روشن است. این همه رفتوآمد و کارگاه درواقع برای ادامه بخشی از پروژه قطعه میانی و جنوبی خط ٦ متروی تهران است که از همین محدوده می‌گذرد.
مترو شرایط اجتماعی بافت شهری را تغییر می‌دهد همان‌طور که عیار ملک و املاک محدوده پیرامونی‌اش را. در میدان هفت‌تیر از زمانی که مترو فعال شده، حال و احوال زندگی روزمره تغییر کرده. کاسبان سال‌های دور می‌گویند، میدان شلوغ‌تر شده اما این روزها کاسبی تعریف چندانی ندارد: «خیلی‌ها تماشاچی هستند، می‌آیند و دوری می‌زنند و می‌روند. دسترسی به اینجا با وجود مترو بهتر شده. اوایل خیلی خوب بود، مترو یک دوره‌ای به کار ما رونق داد. الان اوضاع کار برای همه خراب است، نه فقط برای ما. کلا بازار خوابیده. مخصوصا حالا که عید هم گذشته و جیب مشتری خالی است.»
محمد و همکارانش به میدان هفت‌تیر با همین سیما و ظاهر آشفته عادت کرده‌اند، صدای بولدوزرها، ازدحام آدم‌ها و صف بلند تاکسی‌ها و مسافربرهای شخصی: «ما دیگر عادت کرده‌ایم. اینجا میدان نبود درواقع همیشه یک کارگاه عمرانی بوده. از وقتی ما آمدیم یعنی ده‌سال پیش شهرداری همیشه ایده و برنامه‌ای برای این میدان داشته، هر‌سال شنیده‌ایم قرار است اتفاق تازه‌ای بیفتد اما وضع همین بوده که امروز هست. باید یک تابلو بزنند وسط میدان: کارگران همیشه مشغول کارند.»
کارگرانی که این روزها وسط میدان مشغول‌کارند، قرار است مقدمات اتصال خط یک متروی تهران به خط ٦ را فراهم کنند. چند‌سال پیش همزمان با همین اقدامات یعنی تبدیل ایستگاه متروی میدان هفت‌تیر به یک ایستگاه تقاطعی بحث زیرزمینی شدن میدان هفت‌تیر بالا گرفت. این ایده درواقع بخشی از سیاست‌ها و برنامه معاونت فنی و عمرانی شهرداری وقت تهران برای توسعه زیرزمینی تهران بود. موافقان این ایده با نگاهی به برخی تجربه‌ها در شهرهایی مانند سنگاپور، نیویورک و لندن معتقد بودند که می‌توان با انتقال بخشی از فعالیت‌ها به زیرزمین نسبت به آزادسازی فضاهای روسطحی اقدام کرد. تعدادی از کارشناسان شهری هم به سفارش شهرداری تهران مامور مطالعه و درواقع امکان‌سنجی اجرای این ایده در تهران شدند. آنچه در سال‌های بعد در چهارراه ولی‌عصر و انقلاب در قالب پروژه زیرگذر چهارراه ولی‌عصر اجرا شد و همچنین زیرزمینی شدن میدان ولی‌عصر پس از احداث ایستگاه‌های مترو درواقع بخشی از همان ایده بود. الگوی زیرزمینی شدن بخشی از فضاهای عمومی تهران نه‌تنها در قالب این دو پروژه که در بخشی از سرفصل‌های برنامه پنج ساله دوم شهرداری تهران هم گنجانده شد.
اول اردیبهشت سال ٩٣ بود که اقبال شاکری، رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران از آغاز مطالعاتی برای توسعه فضاهای زیرزمینی در تهران خبر داد و اعلام کرد که میدان هفت‌تیر نخستین اولویت برای اجرای پروژه توسعه فضاهای زیرسطحی تهران است. هنوز هم خیلی‌ها فکر می‌کنند از پس این کارگاه عمرانی بزرگ، یک میدان چند طبقه شبیه میدان ولی‌عصر بیرون می‌آید اما «مهدی چمران»، عضو شورای چهارم شهر تهران که بخشی از بحث و نظرها درباره زیرزمینی شدن این میدان به همان شورا باز می‌گردد، حالا به «شهروند» می‌گوید: «زیرزمینی شدن میدان هفت‌تیر از طرح‌هایی بود که در دوره چهارم شورا مطرح شد و مورد تأیید قرار نگرفت. این طرح ازجمله طرح‌هایی بود که بیشتر مربوط به مترو بود که سیستم اداری در آن‌جا راه‌اندازی شود؛ طبقه بالا اداری و تجاری و زیرزمین به‌عنوان مترو مورد استفاده قرار گیرد که تلفیقی از مترو و سیستم اداری بود اما با مشکلاتی مواجه شد که قابل اجرا نبود و مورد تأیید کمیسیون ماده ٥ واقع نشد به همین جهت این طرح متوقف ماند. همچنین باید در نظر داشت که زیرزمینی شدن میدان و مترو صرفه اقتصادی داشت. زیرا ایستگاه مترویی که راه‌اندازی می‌شد در طبقات فوقانی تجاری و اداری بودند و از نظر توزیع جمعیت و ترافیک نیز قابل‌تأمل بودند و کسانی که در ساختمان اداری دفتر داشتند از طریق مترو تردد کنند بدون نیاز به خودرو. ایستگاه مترو یکی از بهترین مکان‌ها برای خدمات اداری است. چنین طرحی ارایه شد اما مورد تأیید قرار نگرفت که مترو بر آن اصرار داشت و احتمالا مشکلات دیگری داشت که نیازمند مطالعات بیشتری است.»
پیگیری‌ها از شهرداری‌های مناطق ٦ و ٧ یعنی دو منطقه‌ای که درست در میدان هفت‌تیر هم نشان می‌دهد ایده زیرزمینی شدن این میدان از دستور کار مدیریت شهری خارج شده، به‌نظر می‌رسد در این میان نقد و نظرهای کارشناسان درباره طرح‌هایی چون زیرگذر میدان ولی‌عصر که به کرات در جلسات کارشناسی مورد انتقاد قرار گرفت هم بی تأثیر نبوده باشد. انتقاد به این‌که زیرزمینی‌کردن میدان‌ها موجب حذف شهروندان از سطح شهر و جایگزین شدن ماشین‌ها به جای عناصر انسانی می‌شود. به گفته سولماز حسینیون، کارشناس شهری«زیرزمینی شدن میدان‌ها با هدف هدایت عابران پیاده به زیرزمین است که هزینه زیادی دارد. با این اقدام شهروندان را از سطح شهر حذف می‌کنیم. این اقدام دو هدف را دنبال می‌کرد. از یک سو موجب محدودیت استفاده از خودرو‌های شخصی و از دیگر سو تسهیل حرکت خودرو در سطح شهر می‌شود یعنی اولویت دادن به خودرو به جای انسان.»
بهسازی پیاده‌رو‌ها و ایجاد شرایط مطلوب برای شهروندان می‌تواند عامل ترغیب‌کننده‌ای برای پیاده‌روی باشد و شهروندان را ترغیب به پیاده‌روی و استفاده از فضای باز به جای خودرو‌های شخصی کند و در کاهش ترافیک نیز موثر باشد. حسینیون در این زمینه می‌گوید: «حذف شهروندان از حق دسترسی به آب و هوا و عناصر محیطی که برای سلامتی انسان مهم است که زیرزمین بردن مردم وضع بهداشتی آنها را زیر سوال می‌برد. بهتر است به جای چنین اقدامی به مباحثی چون پیاده راه‌سازی و آرام‌سازی محیط‌های شهری پرداخت. همچنین زیرزمینی شدن میدان‌ها، امنیت شهروندان را به خطر می‌اندازد و فضای ناامنی را برای شهروندان به‌خصوص اقشار آسیب‌پذیر ایجاد می‌کند.»
طرح‌های شکست‌خورده از این دست کم نیستند؛ چهارراه و میدان ولی‌عصر هم زیرزمینی شدند اما نه‌تنها مورد استقبال شهروندان قرار نگرفت بلکه بیشترین انتقادات را از سوی کارشناسان و طراحان شهری دریافت کرد. مطالعات بیشتر برای زیرزمینی شدن میدان هفت‌تیر همچنان ادامه دارد. ولی نجاتی مسگری، معاون شهرداری منطقه ٦ درمورد زیرزمینی شدن میدان هفت‌تیر نظری بینابین دارد نه موافق است و نه مخالف: «سوالاتی درمورد زیرزمینی شدن این میدان مطرح است. باید گفت درحال حاضر زیرزمینی شدن میدان از دستور کار خارج شده. زیرا این میدان به بزرگراه مدرس اتصال پیدا می‌کند و زیرزمینی کردن آن ریسک بزرگی را به دنبال دارد که ممکن است در این منطقه پاسخگو نباشد. به همین جهت یکی از لازمه‌های زیرزمینی شدن میدان هفت‌تیر فراهم‌آوردن زیرساخت‌های آن و تحقیقات مربوطه است تا بتوان از این طریق وارد مرحله دیگری یا همان زیرزمینی کردن میدان شد. در نتیجه، این ساماندهی و اصلاحات می‌تواند اثربخش باشد.»
عابران سرگردان
زندگی روزمره در میدان هفت‌تیر در خدمت خودروهاست. نه‌تنها در سال‌های اخیر که کارگاه پروژه عمرانی مترو برقرار است که پیش از این هم عابران برای عبور از این به اصطلاح میدان با مشکلات بسیاری مواجه بودند. با وجود این‌که بعضا اصلاحات هندسی و تغییر مسیرهایی برای عبور عابران از میدان و دسترسی به معابر پیرامونی آن پیش‌بینی شده، اما همچنان در بر همان پاشنه می‌چرخد.
محمدرضا هر روز گذرش به میدان هفت‌تیر می‌افتد: «به نظرم کمترین حقوقی برای عابران در این محدوده پیش‌بینی نشده، وقتی از ایستگاه مترو خارج می‌شوید، به‌ویژه از خروجی که در ضلع شرقی میدان قرار دارد، باید مسافت زیادی را دور بزنید تا به پل‌عابر برسید یا از وسط خیابان رد شوید که آن هم به این دلیل که بخش‌های زیادی را نرده کشیده‌اند، عملا امکان رفتوآمد برای عابر را خیلی محدود کرده‌اند. حق‌تقدم به‌طور کامل با خودروهاست و تقریبا عابران در این محدوده هیچ حقی ندارند، به نظرم سرگردانی بر این منطقه حاکم است، هم بر میدان و هم برای ما عابران.»
مهدی ١١سال است در یکی از فرعی‌های محله هفت‌تیر زندگی می‌کند: «اینجا کسی به فکر مردم نیست. اگر به فکر ما بودند وسایل حمل‌ونقل را اضافه می‌کردند، یا فکری به حال حمل‌ونقل معلولان می‌کردند، اما این کار را هم نکردند. سال‌هاست که به ما وعده ساماندهی این محدوده را می‌دهند. می‌پرسیدیم چرا انجام نمی‌شود، بهانه‌شان تغییر کاربری میدان بود، اما چه شد؟ شما چیزی جز گردوخاک می‌بینید؟ پس از آن گفتند برای کاهش ترافیک راهکارهای جدیدی را درنظر می‌گیرند، اما ترافیک روز‌به‌روز بدتر و بدتر شد.»
کمی پایین‌تر از مسجد الجواد پراید سفیدی داخل کوچه می‌پیچد و پس از چند دقیقه راننده بازمی‌گردد. محل کار ساناز ٣٢ساله، میدان هفت‌تیر است: «از زمانی که بخشی از میدان را برداشتند و تغییراتی در این محدوده دادند، ترافیک بیشتر شده است. خیابان که جای پارک ندارد، برای همین مجبور هستیم داخل یکی از کوچه‌ها پارک کنیم. اگر بخواهم داخل پارکینگ‌های عمومی پارک کنم، باید راه زیادی را پیاده‌روی کنم و هزینه پارکینگ هم کم نیست. مگر چقدر حقوق می‌گیرم که بخواهم پول پارک هم بدهم؟»
در انتظار پایانه
از روزمرگی‌های میدان هفت‌تیر یکی هم سرگردانی همیشگی رانندگان تاکسی است که در نقاط مختلف میدان پراکنده‌اند. گروهی در ورودی میدان به سمت ولی‌عصر و گروه دیگری در خروجی جنوبی میدان ایستاده در انتظار مسافران. با وجود این‌که در دهه‌های گذشته در بسیاری از میدان‌ها محل استقرار و فعالیت تاکسی‌ها تثبیت و ساماندهی شده، اما در میدان هفت‌تیر آنها همچنان جایگاه مشخصی ندارند. از خودشان که بپرسید می‌گویند «سرگردان و همیشه درگیر با مردم و پلیس».
یکی از خطی‌های هفت‌تیر- سهروردی در جمع سه چهار نفره‌ای ایستاده. مردی است میانسال با موهای سپید: «١٧سال است که در این خط کار می‌کنم، ٦سال پیش به بهانه کاهش ترافیک و زیباسازی شهر، میدان را خراب کردند، اما نه‌تنها ترافیک کمتر نشد، بلکه بیشتر هم شد. با خراب‌کردن میدان قرار بود جایی برای تاکسی‌های خطی و وسایل حمل‌ونقل عمومی تعبیه شود، اما نه‌تنها این اقدام انجام نشد، بلکه با عقب‌نشینی خیابان جایی برای تاکسی‌ها نیست که مسافر سوار کنند، برای همین پلیس به‌راحتی ما را جریمه می‌کند، اما به فکر این نیست که جایی برای ما پیش‌بینی نشده است.»
علی ٤٧ساله با موهای جوگندمی کمی آن‌طرف‌تر منتظر مسافر ایستاده. حرف‌های سلمان را تایید می‌کند. هفت‌سال است در میدان هفت‌تیر مسافرکشی می‌کنم: «مسیر من به سمت میدان خراسان است. برای همین نباید ترافیک زیادی باشد. تغییر شکل میدان دلیلی بر ایجاد ترافیک شد، یا با افزایش خودروها از آن زمان تاکنون خطر تصادف در اینجا دو چندان شده است. اگر مجبور نبودم دیگر مسافرکشی نمی‌کردم. در این میدان که میدان نیست، معلوم نیست چه می‌کنند.»
اگرچه تاکسیرانان هفت‌تیر از وضع موجود شکایت دارند، اما «نجاتی مسگری»، معاون حمل‌ونقل و ترافیک منطقه ٦ تهران نظری متفاوت دارد و به «شهروند» می‌گوید: «زمانی که تصمیم به تغییر و ساماندهی میدان هفت‌تیر گرفته شد، ما شاهد تداخل سواره و پیاده بودیم، همچنین در این طرح، پیاده‌رو‌های استانداردی برای این منطقه در نظر گرفتیم. این منطقه نیازمند تغییر و تحولات بود تا شرایط مساعدی برای پیاده‌روی مهیا شود.»
دغدغه‌های کاسبان
مغازه مهدی دقیقا روبه‌روی میدان قرار دارد، برای همین گلایه او نسبت به دیگر کسبه بیشتر است: «از وقتی میدان تغییر شکل پیدا کرد، جایی برای تاکسی‌ها نیست، برای همین به ردیف، جلوی مغازه می‌ایستند؛ سروصدای‌شان از یک طرف و شکایت‌های مشتری از طرف دیگر. به‌خاطر همین مشکلات، بسیاری از مشتری‌های‌مان را از دست داده‌ایم.»
مهدی ١٥سال است در این محله کاسبی می‌کند و آن‌طور که خودش می‌گوید به‌سختی به اینجا رسیده: «برای داشتن مغازه‌ای در میدان هفت‌تیر سختی‌های زیادی کشیدم. میدان هفت‌تیر زمانی برای خودش ابهتی داشت و پاساژهای قارچ‌گونه وجود نداشت، برای همین تنها مرکز مانتوفروشی به شمار می‌آمد، اما حالا وضع بازار چنگی به دل نمی‌زند و مشکلات محیطی مزید بر علت شده‌اند؛ یک روز با کار در میدان پیاده‌رو را آب می‌گیرد و سروصدای مشتری درمی‌آید، چندین بار هم به شهرداری اطلاع دادیم، اما بی‌اعتنا بودند. با این کارشان لطمه زیادی به ما زدند، شاید این موضوعات به چشم خیلی از کسبه این منطقه چون جای حساسی ندارند، ولی ما حتی مشتری‌های ثابت‌مان را هم داریم از دست می‌دهیم.»
برخلاف کسبه هفت‌تیر دست‌فروشان هیچ شکایتی از وضع موجود ندارند. نزدیک غروب یکی‌یکی پیدای‌شان می‌شود. دست‌فروشانی که هرچه قدیمی‌ترند بیشتر حق آب‌وگل دارند. بیشتر لباس‌های رنگارنگ زنانه را بساط می‌کنند و از این‌که نان شب‌شان را درمی‌آورند، خدا را شکر می‌کنند. محمد، فرزاد و علی با تغییر شکل میدان مشکلی نداشتند و بر کار آنها تأثیری نگذاشته است.
«اینجا که می‌بینید اول میدان بود، اما الان بیشتر شبیه چهارراه است. اول گفتند قرار است با طرحی ترافیک کم شود و پایانه تاکسیرانی را در جایی قرار دهند، اما این کار را نکردند که هیچ، بلکه تاکسی‌ها و خودروها هیچ جای مشخصی ندارند. نگاه کنید همه تاکسی‌ها آمدند توی دل مغازه‌ها. حالا خوب است که پیاده‌رو نرده دارد وگرنه هیچ بعید نبود پیاده‌رو را پایانه تاکسیرانی کنند. مشتری‌های ما کمتر شدند و به نظرم در این زمینه هرج‌ومرجی که بر اینجا حاکم است، خیلی اثر داشته. اغلب ما شعبه‌های دیگرمان را به مشتری معرفی می‌کنیم.» این حرف‌های یکی از فروشندگان قدیمی میدان هفت‌تیر است، برآشفته از شلوغی و ازدحام همیشگی دست‌فروشان.
٦سال وعده
وعده‌ها برای میدان هفت‌تیر تمامی ندارد. زیرزمینی‌شدن میدان که به تصویب نرسید، ساماندهی آن هم در دستور کار است، می‌گویند پروژه خط ٦مترو که به پایان برسد، دست‌به‌کار ساماندهی میدان می‌شوند. به گفته نجاتی مسگری پروژه هفت تیرتا اتمام نیمه اول سال ٩٧ به اتمام می‌رسد. معاون حمل‌ونقل ترافیک منطقه ٦ تهران می‌گوید: «کارگاه مترو در ابتدای خیابان قائم‌مقام قرار دارد. این کارگاه تا راه‌اندازی خط ٦مترو تا پایان نیمه اول سال ٩٧ پا برجاست و پس از آن در طرح ساماندهی میدان قرار می‌گیرد. در طرح ساماندهی و اصلاحات میدان هفت‌تیر مکانی برای تاکسی‌های خطی تعبیه شده است که این امر می‌تواند از بار ترافیکی و هرج‌ومرج در این منطقه بکاهد. اگرچه این میدان در چند سال گذشته به صورت نیمه رها شد که دلیل آن را باید در عدم ظرفیت میدان جست‌وجو کرد، به همین جهت ساخت‌وساز میدان را به‌طور کامل از دستور کار خارج کردیم و طرح جدیدی را در نظر گرفتیم.»
در جای‌جای دنیا مسئولان در شهر‌های بزرگ برای کاهش بار ترافیکی، مسیر‌های مخصوص دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی را برای شهروندان در نظر می‌گیرند، اما در میدان هفت‌تیر تنها به ایجاد دور برگردان و تغییر مسیرها بسنده شده است. نجاتی در ادامه با اشاره به این‌که میدان هفت‌تیر تنها نامی نمادین است اگر نه نقش میدان را ایفا نمی‌کند، در ادامه می‌گوید: «در این طرح مسیری برای دوچرخه‌سواری در نظر گرفته شده است. با طراحی مناسب برای پیاده‌رو‌ها عده کثیری از شهروندان ترغیب به پیاده‌روی می‌شوند. اصلی‌ترین هدف از ارایه طرح ساماندهی هفت‌تیر کاسته‌شدن از بار ترافیکی و افزودن به خط عابرپیاده است. هم‌اکنون تصمیم جامعی برای میدان هفت‌تیر گرفته نشده، زیرا در مرحله مطالعه قرار دارد که تا اتمام نیمه اول سال ٩٧ به پایان می‌رسد، پس از آن می‌توان برای اجرای ساماندهی و اصلاحات میدان هفت‌تیر اقدام کرد.»
به گفته معاون حمل‌ونقل ترافیک منطقه ٦ تهران قرار است با اتمام پروژه خط ٦ متروی تهران، ساماندهی متروی هفت‌تیر نیز انجام پذیرد. فعلا که نمای میدان هفت‌تیر همان میدانی است که نه‌تنها پیرها بلکه جوان‌تر‌ها هم باید بگویند: «چه کنم؟»
