موزه حرم حضرت معصومه دو سال پیش از احداث موزه ملی ایران احداث شد. موزهای که آثار آن بهقدری نفیس و ارزشمند است که از قالی ۴۸۰ساله آن بهعنوان یکی از عجایب هفتگانه فرش دنیا نام میبرند. با این حال موزه آستان قم با تمام ارزشهای ملی و معنوی و بهعنوان یکی از موزههای پیشگام در ایران آنطور که باید شناخته نشده است.
دیدارنیوز: موزه آستان مقدس حضرت معصومه (سلام الله علیها) در قم، یکی از قدیمیترین و معتبرترین گنجینههای مذهبی و فرهنگی ایران است. این موزه که کلنگ آن در سال ۱۳۱۴ در داخل حرم حضرت حضرت معصومه بر زمین زده شد، نقش موثری در گردآوری و حفظ آثار تاریخی ایران داشته است.
فعالان و محققان فرهنگی در استان قم، موزه آستان حضرت معصومه (سلام الله علیها) را گنجنیهای ارزشمند با آثاری متنوع و کمنظیر در دنیا میدانند. «الهام نداف نیا» مدرس گردشگری و مدیرعامل یکی از شرکتهای گردشگری در استان قم به ایلنا گفت: موزه آستانه قم بهقدری ناشناخته است که وقتی میگوییم این موزه نخستین موزه ایران است برخی تصور میکنند که این جمله از روی تعصب به شهری که در آن زندگی میکنیم و دوستش داریم، مطرح میشود.
او با بیان اینکه موزه آستانه در شمار نخستین موزههای دوره معاصر و یکی از قدیمیترین موزههای مذهبی کشور قرار دارد، ادامه داد: موزه ملی ایران درحالی در سال ۱۳۱۶ احداث شد که موزه آستانحضرت معصومه دو سال قبل از آن و در سال ۱۳۱۴ ایجاد شد. هر چند که عدهای از کارشناسان، موزه همایونی در عصر قاجار را نخستین موزه رسمی ایران اعلام میکنند، اما باید توجه داشت موزه همایونی، کلکسیونی از هدایای ناصرالدین شاه بود که به شکل موزه درآمده بود، اما در اصل مجموعه کلکسیونی ناصرالدین شاه و بیش از آنکه یک موزه تخصصی باشد، کلکسیون شخص پادشاه بوده که در آن زمان در دید عموم نبوده است.
او معتقد است، موزه آستان قم کاملا عمومی بوده است همان زمان بسیاری از آثار این موزه بهصورت وقف، هدیه یا نذر از سوی مردم، علما، بزرگان و خادمان به این موزه اهدا شد و در واقع و همین خاستگاه مردمی، هویت موزه را به نهادی فراتر از یک موزه معمولی تبدیل کرد.
ندافنیا گفت: در دوره پهلوی اول علی اصغر حکمت وزیر فرهنگ پهلوی که دانشآموخته دانشگاه سوربن فرانسه بود در حوزه فرهنگ بسیار نامدار بود. علاقهای وافر به فرهنگ ایران و تعامل و مراوده بسیار خوب با علمای قم باعث شد که دو کار بزرگ در آن زمان در قم شکل بگیرد. نخستین آن ایجاد موزه آستان حضرت معصومه و ساخت دارالفنون قم با عنوان مدرسه حکیم نظامی که البته نام امروز آن امام صادق (علیه السلام) است و یکی از مدارس فوق العاده ایران محسوب میشود.
او ادامه داد: با اینکه از کلکسیون ناصرالدین شاه و یک موزه کوچک در استان فارس که تقریبا بین سالهای ۱۳۱۳ و ۱۳۱۴ ساخته شده البته این موزه هم بیشتر شبیه به گالری بوده تا موزه، اما احداث نخستین موزه عمومی در ایران یا اولین موزه وقفی جهان اسلام در شهر قم اقدامی بسیار خاص و فوق العاده بوده است.
وی افزود: برخی موزه ناصرالدین شاه را به عنوان نخستین موزه عنوان میکنند، اما با نگاه تخصصیتر باید بگوییم این موزه؛ در اختیار پادشاه بوده درحالیکه یک موزه جنبه عمومی دارد. مثلا موزه آستان قم کاملا عمومی بوده است. ما یک موزه کوچک هم در استان فارس داریم که تقریبا بین سال ۱۳۱۳ و ۱۳۱۴ به صورت گالری ایجاد شده است، اما عنوان اولین موزه عمومی ایران یا اولین موزه وقفی جهان اسلام را باید به موزه آستان حضرت معصومه اختصاص داد. این موزه در جوار بارگاه حضرت معصومه (سلام الله علیها) قرار دارد و بازدید از آن را به تجربهای متفاوت تبدیل کرده است. بهطوریکه زائر در فاصلهای کوتاه از فضای زیارت، وارد جهانی از هنرهای ایرانی–اسلامی میشود و تاریخ را نه در کتاب، بلکه در اشیای زنده و اصیل میبیند. این پیوند میان زیارت و شناخت، لایهای فرهنگی به زیارت میافزاید و قم را از یک مقصد صرفا مذهبی، به شهری با هویت هنری و تاریخی برجسته تبدیل میکند.
موزه آستان قم از سال ۱۳۵۷ تا سال ۱۳۶۲ بهدلیل وقوع انقلاب اسلامی و شرایط کشور در جنگ تحمیلی ۸ساله مدتی تعطیل بود. ندافنیا با بیان این مطلب؛ گفت: تا پیش از احداث مکانی برای نگهداری آثار تاریخی هنری و تاریخی حرم، این اشیا در جوار حرم نگهداری میشد تا اینکه وزارت معارف وقت در فضای داخلی حرم حضرت معصومه (سلام الله علیها) و در محل مسجد شهید مطهری، موزهای را تاسیس کرد.
وی افزود: فعالیت این موزه تا حدود دی ماه سال ۱۳۵۳ ادامه یافت و از آن تاریخ تا دهه ۶۰ به دلایلی از جمله لزوم گسترش فضای جانبی و احداث ساختمان فعلی، فعالیت موزه متوقف شد؛ تا اینکه در سال۱۳۶۱ این مجموعه به ساختمان فعلی در کنار مدرسه فیضیه منتقل شد. ساختمان جدید موزه آستان حضرت معصومه ابتدا ۵۰۰ متر مربع مساحت داشت و بعد در سال ۱۳۷۱ در زمان تولیت آیتالله مسعودی، زیرزمین نیز به آن اضافه شد و وسعت موزه حرم به بیش از ۱۲۰۰ متر مربع رسید.
این مدرس گردشگری تاکید کرد: امسال، اما در آستانه ۹۰ سالگی موزه حرم حضرت معصومه (سلام الله علیها) هستیم. امیدوارم متولیان ۹۰ سالگی موزه را جشن بگیرند و آن را بهتر به گردشگران و مردم سراسر کشور بشناسانند. چراکه این موزه از آثار نفیسی برخودار است که نمونههای آن کمتر در دنیا یافت میشود.
ندافنیا به فرش صفوی ۴۸۰ساله موزه اشاره کرده و گفت: قالی صفوی که هماکنون به صورت دو نیم دایره درآمده است درحالی در موزه آستان به نمایش گذاشته شده است که محققان از آن به عنوان یکی از عجایب هفتگانه فرش دنیا نام میبرند. این قالی که قدمت آن نزدیک به ۵۰۰ سال است برای مقبره شاه عباس دوم صفوی که در حرم حضرت معصومه مدفون است، بافته شده. این قالی ۱۲ ضلعی که برای دور مقبره شاه عباس بوده است از جنس ابریشم و توسط حاج نعمتاله جوشقان و در شهر جوشقان بافته شده. نکته جالب اینجاست که این فرش در آن زمان بهصورت مداوم زیر پای زائران بوده، اما بهقدری با کیفیت و نفیس بود که همچنان کیفیت بافت و ثبات رنگ خود را با گذشت چند سده حفظ کرده است. هر چند که نمیتوان گفت بدون آسیب و صدمه بوده، اما نسبت به قدمت و روزگاری که گذرانده، همچنان باکیفیت و بسیار نفیس است.
به گفته ندافنیا، در کنار آثار و تابلوهای نقاشی متعلق به دوره صفوی و قاجار، سکههای ساسانی، اشکانی، سلجوقی و ایلخانی و آثار حجاری، قرآنهای خطی قرن دوم تا ۱۴ ه. ق، تابلوهای خط و تذهیب و سفالینههای مربوط به هزاره اول و دوم قبل از میلاد و نیز تنها کاشی دارای تاریخ در کشور در موزه آستان قم نگهداری میشود. روی این کاشی که متعلق به مقبره حضرت معصومه (سلام الله علیها) است، زمان ساخت مقبره کاشیکاری شده و عدد ۶۰۲ ه. ق بر آن حکاکی شده است. همچنین یکی دیگر از آثاری که در موزه این آستان وجود دارد، کاشی زرین فام علی بن جعفر است. این کاشی هم با تکنیک زرین فام ساخته شده است. با اینکه محراب علی بن جعفر در موزه ملی ایران نگهداری میشود، اما این کاشی زرین فام که متعلق به محراب و مقبره است، در موزه قرار دارد.
او همچنین افزود: از جمله آثاری که در این موزه مشاهده میشود ابزارهای متنوع در مشاغل حرم است. ابزارهایی که در سطوح مختلف مشاغل بکار میرفت و در حرم حضرت معصومه (سلام الله علیها) نیز مورد استفاده قرار میگرفت. این ابزار بسیار جالب است و توجه هر بازدیدکنندهای را جلب میکند.
نداف نیا گفت: برخی تصور میکنند که اگر به موزه این آستان بیایند فقط با آثار مذهبی مواجه میشوند درحالی که ما با یک تنوع گستردهای از آثار تاریخی متنوع روبهرو هستیم. آثاری که از نقاط مختلف کشور جمعآوری و در این موزه گرد هم آمدهاند. با این حال بیتوجهی به پتانسیلها و ظرفیتهایی که استان قم دارد علت ناشناخته ماندن این موزه است. درنتیجه موزهای که میتوانست در سطح جهانی معرفی شود در سطح ملی هم شناسانده نشد.
