همایش «مبارزه با فساد در ایران؛ نظام‌مند یا موردی؟»

دیدارنیوز ـ این همایش سه نشست مجزا داشت و 15 سخنران. بنابراین طبیعی است که موضوعی درباره فساد نمانده باشد که درباره آن بحث نشده باشد. فی المثل عبدالله توکلی، مبارزه با فساد در پرتو قرآن را تشریح کرد، حسن عابدی جعفری از رسالت نهاد علم در مبارزه با فساد گفت، ابراهیم حاجیانی، چیستی و ضرورت اراده سیاسی در مبارزه با فساد را تبیین کرد، حمید بهلولی گفت که اگر حوزه عمومی فربه باشد و رسانه‌ها آزاد، مبارزه با فساد بهینه خواهد بود، علی ربیعی درباره روش‌‌های کارآمدسازی مبارزه با فساد در ایران گفت، محمد فاضلی گفت که در ایران هنوز سنجه‌‌ها و شاخص‌‌های مبارزه با فساد نداریم و داوود حسینی ‌‌هاشم‌زاده هم ویژگی‌‌های سیستماتیک بودن فساد در ایران را تشریح کرد. حسین راغفر در نسبت نئولیبرالیسم و فساد سخن گفت.

این همایش به همت هسته پژوهشی مطالعات سلامت اداری و مبارزه با فساد برگزار شد و برگزارکنندگان وعده دادند که بزودی اعلامیه موجودیت یک نهاد مبارزه با فساد منتشر خواهد شد که با فراخوان و حضور چهره‌‌های دانشگاهی تشکیل می‌شود.
 
فساد در منطق قرآن

عبدالله توکلی در سخنرانی خود به این سؤال پاسخ داد که از منظر قرآن، فساد چگونه به وجود می‌آید؟ او، بنیان ایجاد فساد در منطق قرآن را «نفاق» عنوان کرد و گفت: بر این اساس افراد فاسد ظاهر صالحی دارند و کار فسادآمیز را به گونه‌ای انجام می‌دهند که ظاهرش صلاح باشد، اما حرام را حلال و حلال را حرام می‌کنند و به اسم مصلحت، اصول را به کنار می‌گذارند و با ادعای اینکه حکم ثانوی است، حکم اولیه را به کناری می‌گذارند. وی به شواهد و نمونه‌‌های تاریخی اشاره کرد که طی آن افرادی با ظاهر منافقانه قدرت را به دست گرفته‌اند و اضافه کرد: در داستان حضرت موسی (ع) می‌خوانیم که آن حضرت به مردم گفت که می‌خواهم شما را از شر آدم فاسدی نجات دهم.

به گفته این استاد دانشگاه، در برخی از آیات یکی از مظاهر فساد این است که وقتی افراد به حکومت می‌رسند یا عهده‌دار مسئولیتی می‌شوند، گاه موفقیت سازمان تحت قیمومت خود را در این می‌دانند که سیر و اداره خود را آن طور که که خود تشخیص می‌دهند پیش ببرند، نه آن‌گونه که حق است. توکلی اضافه کرد: این افراد به نفع کوتاه مدت یا بلندمدت خود می‌اندیشند، دین، اخلاق، فضیلت و قوه تقنینی را در اختیار خود می‌گیرند.
 
نهاد قدرت و ثروت مستعد فساد

عابدی جعفری که درباره رسالت نهاد علم در مبارزه با فساد سخن می‌گفت، این گونه آغاز کرد که نهاد قدرت و ثروت مستعد فساد هستند و هرجا قدرت متراکم یا ثروت انباشته‌ای بوده، فساد هم بوده است.

وی، این انتظار که سیستم، خود دست به اصلاح بزند را بعید دانست و افزود که برای مبارزه با فساد در قدرت و ثروت، نهاد سومی باید به میان بیاید که این نهاد، علم است.

این پژوهشگر حوزه فساد با اشاره به اینکه وقتی از مبارزه سخن گفته می‌شود، باید بدانیم که در مبارزه زد و خورد هست، صدمه دیدن و صدمه زدن هم هست، ادامه داد: یکی از کارهایی که نهاد علم می‌تواند در مبارزه با فساد انجام دهد، تهیه زیرساخت نظری لازم برای این کار است، زیرا مبارزه با فساد اگر مبتنی بر دانش و علم نباشد، خود عین فساد است.

عابدی جعفری، مهلک‌ترین نوع مبارزه با فساد را مبارزه با فساد، فارغ از دانش دانست و گفت: دانشمندان علاوه بر کار نظری باید در حوزه علمی نیز میدان‌دار مبارزه باشند و اگر این طور نباشد، نمی‌توان از آن نهاد انتظار مبارزه جدی و واقعی داشت.وی با بیان اینکه مطابق آمار، 80 درصد مردم به اقدام دولت‌‌ها در مبارزه با فساد بی اعتماد هستند و کمتر از 20 درصد به این مبارزه اعتماد دارند، اظهار کرد: البته استادان دانشگاه و دانشمندان بدانند که برای هیچ عالمی در امر مبارزه با فساد، فرش قرمز پهن نشده است، ضمن اینکه باید توجه کنیم اگر عالمی در صف اول مبارزه با فساد نیست، عنقریب قربانی فساد خواهد شد.این استاد دانشگاه، عالمان را به دو دسته تقسیم کرد؛ دسته‌ای که در خدمت نهاد قدرت و ثروت هستند و اتفاقاً برای تراکم قدرت و  انباشتگی ثروت که فساد ایجاد می‌کند، راهکار ارائه می‌دهند، دسته دیگر نیز کسانی هستند که با چراغ دانش راه فساد را در جامعه خود می‌بندند و در این مسیر منتظر دعوتنامه دیگران هم نمی‌شوند.عابدی جعفری با اشاره به این گلایه برخی از دانشگاهیان که نهاد قدرت آنان را به بازی نمی‌گیرد، تصریح کرد: حضور در صحنه و پیداکردن راه برای حضور و مبارزه نیازمند این است که حضور در صحنه را فراموش نکنیم، درغیر این صورت آن دو نهاد قدرت و ثروت خود را پیش می‌برند و از دانش ما هم به نفع خود استفاده می‌کنند.

 ضرورت اراده سیاسی در مبارزه با فساد

ابراهیم حاجیانی، دیگر استاد دانشگاه سخنرانی خود درباره ضرورت اراده سیاسی در مبارزه با فساد را با پاسخ به این پرسش آغاز کرد که آیا فساد در ایران سیستمی هست یا خیر؟ وی با بیان اینکه فساد ماهیتاً شبکه‌ای، ساختارمند و نظام‌مند است و بدون این‌ها امکان بقا ندارد، تصریح کرد که حتی کیفیت سازماندهی در پدیده‌‌های مرتبط با فساد قوی‌تر از سازمان‌‌های اداری است، زیرا عملگرا و کارکردگرا هستند و این شبکه‌‌ها تا تحقق اهداف خود فعالیت می‌کنند.

این استاد دانشگاه اضافه کرد که شبکه‌‌های فساد در ایران، در حوزه‌‌های زیادی به هم متصل شده‌اند، یکدیگر را می‌شناسند و با هم هماهنگ می‌شوند.

وی با اشاره به ویژگی‌‌های نظامواره‌ای شبکه‌‌های فساد در سطح خرد و پیوند میان آنان در سطح ملی، تصریح کرد که تحلیل شبکه‌ای فساد می‌تواند هم به روش‌شناسی فساد و هم به مقابله با آن کمک کند.

حاجیانی با بیان اینکه ما با فساد نظام‌مندی که در سطوح پیچیده، عالی و تو درتو عمل می‌کند، مواجه هستیم، این پرسش را مطرح کرد که آیا اراده سیاسی برای مقابله با فساد وجود دارد و اگر وجود دارد، سطح آن چیست؟

وی الزامات اراده سیاسی را مربوط به این دانست که اساساً در سطح مدیران ارشد سیاسی و اداری مطالبه سیاسی شکل گرفته باشد، همچنین کسی اراده سیاسی مبارزه با فساد خواهد داشت که فعال عمل کند، نه منفعل و قبل از اینکه افکار عمومی و رسانه‌‌ها فعال شوند، او جلوتر از همه آنها در مبارزه با فساد تسریع کند.

حاجیانی، با بیان اینکه کسانی می‌توانند بر مقابله با فساد ادعا کنند که همه منابع را برای آن بسیج کنند، درباره تعهد به عنوان بعد دیگر اراده سیاسی برای مبارزه با فساد نیز گفت: در اینجا انبوه آیین‌نامه‌ها و اجرای آنها حائز اهمیت می‌شود، به این معنی که در کشور ما تأخیر زیادی نسبت به خود پدیده فساد وجود دارد و به این معنی که سال‌‌ها است درباره زمین خواری و دریاخواری صحبت می‌شود، اما هنوز نظام اداری و حقوقی ما در این زمینه صریح نیست. وی تصریح کرد که نه تنها در تدوین و پیاده کردن قوانین ضعف داریم، بلکه اراده‌ای برای پیاده‌سازی آیین‌نامه‌‌های نظام اداری نداریم.
 
لاغری حوزه عمومی؛ فربهی فساد

حمید بهلولی، استاد دانشگاه در انگلستان، به عنوان سخنران بعدی نشست اول این همایش، محور صحبت خود را به تبیین نسبت «حوزه عمومی و فساد» اختصاص داد. او این گونه شروع کرد که اگر سیاستگذاری در جامعه علمی نباشد، فساد هم زیاد می‌شود، اما مهم‌تر اینکه اگر حوزه عمومی لاغر باشد، باعث ایجاد دولت خصوصی می‌شود که در نهایت به عاملی برای فساد بدل می‌شود.

او با استناد به آمارهای بین‌المللی که طی آن کشورها را از نظر فساد دسته‌بندی می‌کند، شاخص‌‌های کشورهای فاسد و سالم را این طور دسته‌بندی کرد: کشورهایی که درآمد ناخالص ملی بالا دارند، تمایل بیشتری به آزادی مطبوعات دارند، شفافیت در آن‌ها بیشتر است، دسترسی عمومی به اطلاعات درآمد-هزینه ملی بالا است (شفافیت بودجه) استانداردهای محکمی درباره کنترل کارگزاران عمومی و دولتی دارند، استقلال قوه قضائیه بالا است، اشتغال، رفاه و سلامت در حد مطلوب و نظام مالیاتی کارآمد است و در نهایت اینکه هزینه و درآمد خانواده‌‌ها رصد می‌شود.

بهلولی عکس این شاخص را به عنوان زمینه‌‌های بروز فساد در کشورهای آلوده طبق رتبه‌بندی‌‌های بین‌المللی برشمرد: این کشورها عموماً فقیر هستند و درآمد ناخالص پایین دارند، مردم به فساد عادت کرده‌اند، درتوزیع منابع بی‌عدالتی وجود دارد، تعارض منافع در این کشورها شدید است، ارتباطات مالی ناسالم است، قوانین معیوب و متضاد با سیاست عمومی است، خدمات اجتماعی و نظام مالیاتی ضعیف و نظام درآمد -هزینه خانوار شفاف نیست. این استاد دانشگاه، مبارزه با فساد را به معنای مبارزه با این مسائل دانست و گفت درغیر این صورت، با سیاست‌‌های هیجانی نمی‌توان با فساد مبارزه کرد.

فاصله داشتن دولت و جامعه، دیگر ملاکی بود که بهلولی به عنوان زمینه بروز فساد برشمرد و گفت: وقتی دولت و جامعه درهم تنیده می‌شوند، افکار عمومی شکل می‌گیرد و هرچه این درهم تنیدگی بیشتر باشد، نهادهای عمومی هم شکل می‌گیرند که این باعث قوی تر شدن جامعه و صیانت از بروز فساد می‌شود.

مجتبی امیری، استاد دانشگاه تهران، به این نکته اشاره کرد که درانقلاب اسلامی، قرار بود سیاست دنیای ما را بسازد و دیانت آخرت ما را، بنا بود سیاست زندگی ما را غنی کند و دیانت ما را از طغیان باز دارد، اما اکنون با یک تغییر رویکرد مواجه هستیم، به این معنی که امروز سیاستمداران ما سیاست و دین را این گونه نمی‌فهمند.

وی با طرح این پرسش که آیا نهایت سیاست‌ورزی و دینداری مدیران در جهت توسعه خیرعمومی و ریشه کنی فساد و فقر است و اساساً نتیجه سیاست ورزی دیندارانه و دینداری سیاست ورزانه چه بود، اظهار کرد: سیاستمداران ما امروز سیاست را مانند ابتدای انقلاب نمی فهمند و این گونه به سیاست و تجربه زندگی خوب میل ندارند و به همین دلیل ما امروز شاهد شکاف طبقاتی هستیم.

وی با بیان اینکه اصل اساسی شیعه، شایسته سالاری است، اضافه کرد: اما امروز این اصل بر جامعه حاکم نیست و من مععقدم مشکل را باید بر پارادایم حاکم بر ساختار قدرت سنجید، پارادایمی که کسانی را در حلقه قدرت قرار داده که نه علم اداره جامعه را به رسمیت می‌شناسند و نه علم آن را دارند.

ریشه فساد در نابرابری ها

حسین راغفر، دیگر میهمان این همایش گفت: ریشه اصلی فساد را باید در نابرابری‌‌های ناموجه و ساختاری جست‌وجو کرد. نابرابری‌‌هایی که فقط در حوزه اقتصادی جست‌وجو نمی‌شود بلکه نابرابری در نظام تصمیم‌گیری منجر به نابرابری در موقعیت‌‌ها می‌شود. وی افزود: در دهه 80 شاهد رشد نهادهای مالی و بانک‌‌های به اصطلاح خصوصی هستیم که منشأ نابرابری‌‌ها می‌شوند. سرمایه‌داری و اقتصاد رفاقتی منابع را در دسترس دوستان و همپالکی‌‌ها قرار می‌دهد و  برخی با وام‌‌های هنگفت با بهره‌‌های پایین ره صدساله را یک شبه طی می‌کنند و همین به افزایش نابرابری‌‌ها دامن می‌زند.

نتیجه فشار به مولدها

فرشاد مؤمنی، دیگر استاد دانشگاه هم در این جمع گفت: جامع‌ترین تعریف از فساد از سوی خانم آکرمن ارائه شده است. او در تعریف فساد می‌گوید فساد، تجلی ناتوانی ساختار قدرت در پشتیبانی از فعالیت‌‌های مولد است.

به گفته وی، در حوزه توسعه وقتی خلاقیت و مولد بودن تحت فشار قرار می‌گیرد باعث می‌شود ناگزیر به سمت فعالیت‌‌های مبتنی بر ستیز و حذف برویم‌.مؤمنی افزود: در تاریخ معاصر اقتصادی ایران در هر دوره‌ای که درآمدهای نفتی رشد چشمگیری یافته، شدت خشونت‌ورزی در ساختار سیاسی هم بالا رفته است چون لازمه دستیابی به رانت‌‌ها کاستن از رقبای بالقوه است. او ادامه داد: در دوره آقای احمدی‌نژاد که شاهد جهش درآمدهای نفتی بودیم، رتبه ایران در فساد در افق کم‌تر از میان مدت 80 رتبه تغییر می‌کند و ما شاهد سقوط 80 پله‌ای ایران هستیم و در دوره ایشان سالی را تجربه می‌کنیم که ایران در جدول فاسدترین کشورهای دنیا فقط 7 کشور با قعر جدول فاصله دارد.

محمد فاضلی: ملزومات مبارزه با فساد فراهم نیست

فساد مقوله‌ای پیچیده است و هیچ وقت پایان نمی‌پذیرد از سویی ما در کشوری زندگی می‌کنیم که می‌توان آن را کشور نمیشگان - بر وزن جنوبگان - نامید.

محمد فاضلی که در همایش «مبارزه با فساد در ایران نظام مند یا موردی؟» در دانشکده مدیریت دانشگاه تهران سخن می‌گفت اظهار داشت: برخی این سؤال را طرح می‌کنند که آیا فساد سیستماتیک در ایران وجود دارد، اگر فساد را به معنای متغیرهایی بگیریم که به صورت سیستماتیک فساد ایجاد می‌کند فساد سیستماتیک داریم اما اگر فساد سیستماتیک را به این معنا بگیریم که آیا افراد یا شبکه‌هایی هستند که به صورت نظام مند درگیر فساد هستند دستگاه‌های امنیتی در این باره می‌توانند داوری کنند اما مردم معتقدند که فساد نظام‌مند در کشور وجود دارد.

وی با اشاره به این که ملزومات مبارزه با فساد در ایران فراهم نیست گفت: اگر به‌طور جدی می‌خواهیم با فساد در ایران مبارزه کنیم اول از همه باید نظام سنجش فساد داشته باشیم. ما درباره نرخ تورم و رکود و بیکاری و ده‌ها متغیر دیگر آمار و اطلاعات داریم اما نظام سنجش فساد نداریم در حالی که سه چهار دهه است در دنیا نظام سنجش فساد برقرار شده است.

فاضلی با طرح این سؤال که چرا سنجش فساد مهم است گفت: اولین کار سنجش ایجاد حساسیت است. هر بار که مرکز آمار ایران و بانک مرکزی شاخص‌هایی چون تورم و بیکاری را طرح می‌کند حساسیت‌ها و نقاط چالش زا را معلوم می‌کند در حقیقت سنجش فساد معلوم می‌کند که روی چه نقاطی باید متمرکز بود. از سویی سنجش فساد ابزار مقایسه دستگاه‌ها و استان هاست که بدانیم میزان فساد در ایالت‌ها و استان‌ها و دستگاه‌ها چقدر است.

وی به ضرورت استقرار سازمان متولی رسمی سنجش فساد در کشور پرداخت و گفت: هیچ سازمانی در این کشور متولی سنجش فساد نیست و همه آن سازمان‌ها از مسئولیت‌های خود در این زمینه شانه خالی می‌کنند. از همین روست که ما درباره میزان فساد در دستگاه‌های مختلف کشور چیزی نمی‌دانیم اما اگر سنجش فساد در کشور صورت گیرد می‌توان فهمید که مهم‌ترین صورت‌های فساد کجاست.

فاضلی با بیان این که سنجش شاخص‌های حکمرانی عامل مهارکننده فساد است گفت: در دنیا شاخص‌های حکمرانی مبنای ارزیابی دولت‌ها و سیاست‌های حکومت‌ها قرار می‌گیرد. این که ما به‌طور کلی فساد را در ایران ببینیم مسأله‌ای را حل نخواهد کرد بلکه فساد را باید به‌طور مشخص در دستگاه‌های مختلف از جمله بانک‌ها، قوه قضائیه، آموزش و پرورش و...‌ دنبال کرد این در حالی است که ما با فساد به عنوان یک مقوله جزئی روبه‌رو نمی‌شویم. اشکال ما این است که در این کشور مفسدان گلوگاه‌های فساد را در نظام بانکی و نظام گمرک و نظام مالیاتی و... می‌شناسند اما هنوز ما به شناسایی فهرستی از فسادها در دستگاه‌های کشور نرسیده‌ایم. از سوی دیگر سازمان‌های حاکمیتی و دولتی گزارش‌هایی با مبنای شفافیت به مردم نمی‌دهند و گزارش دهی آماری به زبان عامه فهم وجود ندارد به‌طوری که حتی وقتی جزئیات بودجه اعلام می‌شود ۹۸ درصد مردم نمی‌توانند از جزئیات بودجه چیزی متوجه شوند.

وی افزود: مطابق استاندارد بانک جهانی، ۲۵ درصد GDP در هر کشوری مالیات‌های آن کشور است این یعنی اگر ایران 1500 هزار میلیارد تومان درآمد ناخالص ملی دارد حدود 375 هزار میلیارد تومان باید درآمد مالیاتی داشته باشد در حالی که مجموع درآمدهای مالیاتی ما 120 هزار میلیارد تومان- یک سوم رقم استاندارد - است.

روایت ربیعی از فساد یقه سفیدها و آبی ها

علی ربیعی، استاد دانشگاه تهران از تأثیر فساد بر افزایش هزینه توسعه و نیز سخت‌تر کردن زندگی مردم گفت و اینکه فساد به دلیل ناهمسانی شناختی، تا پایین‌ترین لایه‌‌های جامعه نیز سرایت می‌کند.

او با تکیه بر پژوهش یکی از استادان دانشگاه، گفت که به طور سرانه هر ایرانی از فساد، 100 هزار تومان از دست می‌دهد.
ربیعی با بیان اینکه فساد از بین رفتنی نیست، اما قابل کنترل است، از سیاست‌‌های فسادزا، نظام اداری فسادزا و عامل انسانی فسادزا گفت و درباره سیستماتیک بودن فساد، اظهار کرد: اگر درباره فساد حرف می‌زنیم، تنها به دولت توجه می‌کنیم، درحالی که امروز از نهادهای مدنی تا دانشگاه و رسانه هم درگیر فساد هستند.

وی با بیان اینکه فساد دو سطح دارد، درباره فساد یقه سفیدها گفت که فساد یقه سفید‌‌ها از نظر حجم پول زیاد است، اما فساد یقه آبی‌‌ها از نظر تعداد.

او در زمینه رویکرد سیاسی به فساد نیز گفت که فقدان دموکراسی همه‌جانبه و پیدایش دموکراسی صوری فساد زیادی را ایجاد می‌کند، همچنین احزاب سیاسی ناکارآمد، نهادهای مدنی غیرناظر و حامی‌پروری ابعادی هستند که فساد با رویکرد سیاسی را تبیین می‌کنند.

ربیعی در رویکرد کارگر-کارفرما به فساد هم اظهار کرد: منظور از این رویکرد، جایی است که کارگر و کارفرما یکی می‌شوند، همچنین مسأله حامی پروری، یعنی قدرتمندان کسانی را در پست‌‌ها می‌گمارند تا منافع آنان را تأمین کنند، یکی از عوامل دیگر بروز فساد است.

او راهکارهای مبارزه با فساد را به سه بعد اصلاحات ساختاری، برنامه‌‌های انضباطی و ارتقای آموزشی و فرهنگی تقسیم‌بندی و تصریح کرد: ما تنها به یک بعد فساد توجه کردیم و به همین دلیل نتوانستیم در مبارزه با فساد موفق باشیم.

اصلاح نظام نمایندگی، مقابله با انتصابات حزبی، ایجاد پایگاه‌‌های قوی اطلاعاتی، کم و اثربخش شدن نهادهای نظارتی از راهکارهای ربیعی برای مقابله با فساد در ایران بود.