کوچک‌سازی حرایم آثار تاریخی

دیدارنیوز: اخیرا فیلمی از صحبت‌های عزت‌الله ضرغامی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده که در آن از «گرفتار شدن مردم شهر پاسارگاد به دلیل مقبره کوروش» انتقاد کرده و خواستار «انقباضی شدن» حرایم آثار تاریخی می‌شود. اگرچه این فیلم جدید نیست و مربوط به حدود دو سال قبل است، اما انتشار آن باعث شده انتقادات جدی درخصوص این نوع نگاه وزیر میراث فرهنگی شکل بگیرد.

انتشار فیلمی دیگر که آن هم مربوط به اظهارات سال گذشته رییس‌جمهوری درخصوص «تزاحم میراث فرهنگی» بوده با نقد‌های مشابهی مواجه شده است. آن‌طور که فعالان و کارشناسان میراث فرهنگی گفته‌اند، نگاه انقباضی دولت به حرایم آثار تاریخی و کوچک‌سازی این حرایم می‌تواند مشکل‌زا شود و پیامد‌های ناخوشایندی از جمله خروج آثار تاریخی از فهرست میراث جهانی و نیز آسیب دیدن و تخریب بافت‌های تاریخی شهر‌ها را به دنبال داشته باشد.

اظهارات ضرغامی درخصوص سیاست انقباضی حرایم

همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، مهر ماه دو سال قبل عزت‌الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی در جلسه هیات دولت در استان فارس اظهاراتی داشته که اکنون انتشار آن‌ها در شبکه‌های اجتماعی و برخی رسانه‌ها حاشیه‌هایی به همراه داشته است.

ضرغامی در این مقطع گفت: «مهم‌ترین گرفتاری ما که می‌دانم همه دستگاه‌ها با آن مواجه هستند و یک تصمیم انقلابی‌تر باید (درخصوص آن) بگیریم و به قولی زیر میز بزنیم، مساله حریم‌های ما است. همه جای این استان مشکل دارند و جناب رییس‌جمهوری نیز (به این مساله) تاکید کرد، یعنی قوانینی داریم که به درستی مناطقی را حریم قرار داده‌ایم و اجازه ساخت‌وساز نمی‌دهیم. (حال) اگر روستایی آنجا هست آن روستایی می‌گوید پسر من ازدواج کرده و می‌خواهم کنار طویله خودم یک اتاق دیگر هم بسازم که پسرم اینجا بماند و به شهرستان و شهر نرود. ما اجازه (ساخت) طبقات نمی‌دهیم. امروز پاسارگادی‌ها ما را بیچاره کرده‌اند. معمولا پاسارگاد، چون به نام کوروش است فقط در مورد این نماد‌ها بحث می‌شود (اما) خود شهر پاسارگاد (هم) یک جایی است و مردم زیاد دارد که گرفتار هستند و کشاورزی دارند.

تمام این‌ها به خاطر مقبره کوروش و قانونی که داریم، اصلا نمی‌توانند ساختمان‌شان را دو طبقه کرده و کشاورزی کنند و چاه و دکل بزنند.» وی افزود: «باید این مشکل را حل کنم، یعنی باید انقباض قوانین حریم‌ها را مقداری بردارم و انبساطی کنم. از شما اجازه می‌گیریم، از جناب آقای رییسی خواهش می‌کنم هم در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و هم در دولت فرصت بدهند این موضوع را با اولویت مطرح کنیم.

این تصمیم ویژه است، چون کمی حرکت روی لبه تیغ است… یک پروژه آخر ما باز کردن مسیر حرم حضرت شاهچراغ و حضرت علاءالدین است. خوب یک فاصله است. بافت فرسوده است، وحشتناک است، یعنی بی‌آبرویی است برای کشور. این‌ها نمی‌توانند بازسازی کنند. در این بافت فرسوده خانه‌ها از بین رفته و همه داغان هستند. رفتیم بررسی کنیم که ببینیم می‌توانیم این راه را باز کنیم، الان گرفتاری دارند. خیلی‌ها نمی‌توانند از این مسیر بروند، پیچ در پیچ است و خیلی‌ها رها می‌کنند و زیارت دوم را نمی‌کنند و می‌روند.»

کلیدواژه رفع تزاحم میراث فرهنگی در سخنان رییس‌جمهوری

صحبت‌های ضرغامی درخصوص انقباضی شدن حرایم آثار و بافت تاریخی تنها موردی نبوده که دولت پرده از سیاست انقباضی خود درخصوص حرایم آثار تاریخی برداشته است و رد این موضوع را می‌توان در سخنان رییس‌جمهوری نیز دید.

در تیر ماه ۱۴۰۱ رییس‌جمهوری در جلسه شورای اداری کرمانشاه ابراز کرد: «یکی از استان‌هایی که میراث فرهنگی دارد همین استان کرمانشاه است. شما بیایید تزاحم‌هایی که با زندگی مردم دارد را حل کنید. اگر واقعا میراث فرهنگی است دولت باید تملک کند و حق مردم ضایع نشود و اگر نیست آزاد کنید و بگذارید مردم زندگی‌شان را بکنند.» وی افزود: «دکان مردم، زندگی مردم و خانه مردم اسمش را گذاشته‌اند این منطقه میراث فرهنگی است، اینکه نمی‌شود. باید بگویند این خانه است. باشد دولت تملک کند، هزینه را بدهد و بعد هم به آن رسیدگی کند و رها نشود. (الان) پایگاه معتادین است اینها. نه، نباید بشود. باید بگوییم این خانه، این مغازه، این محله. قشنگ نقطه را مشخص کنید. یعنی شما با این حساسیتی که در بخش‌های دیگر داشتید، خودتان این کار را بکنید. تزاحم‌ها با میراث فرهنگی در کرمانشاه و در کشور تاکید من است که باید حل شود و مردم نفسی بکشند.»

استفاده از کلیدواژه «تزاحم میراث فرهنگی» و نیز تاکید بر «نقطه‌ای بودن» حرایم آثار تاریخی به این معنا است که بافت تاریخی و حرایم میراثی که مورد تایید سازمان‌های جهانی نظیر یونسکو و کارشناسان میراث فرهنگی بوده، مورد نظر دولت سیزدهم نیست و به عبارت دیگر دولت صرفا نقاط مشخص و صرف آثار را دیده و به حفظ بافت و رعایت حرایم میراثی وقعی نمی‌نهد.

سناریوی احتمالی برای کوچک‌سازی حرایم

برای بررسی بیشتر موضوع و اثرات و پیامد‌های نوع نگاه انقباضی دولت به حرایم آثار تاریخی و بافت تاریخی شهر‌ها سراغ محمد‌مهدی کلانتری دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران رفتیم. وی ضمن تحلیل شرایط و سناریوی احتمالی دولت در قبال حرایم بافت‌ها و آثار تاریخی گفت: توجه داشته باشید که چندی قبل علی دارابی معاون میراث فرهنگی، نامه‌ای به ادارات راه‌و‌شهرسازی زده و بحث سیاست‌های انقباضی و حرایم غیر‌ضروری را مطرح کرده و به مساله مسکن‌سازی در بافت‌های تاریخی اشاره داشته است. از سوی دیگر موضوع تغییر مدیرکل ثبت و حریم آثار تاریخی که با برکناری مصطفی پورعلی و جایگزین شدن آن با علیرضا ایزدی همراه بود به نظرم قطعه‌ای دیگر از این پازل بود. ایزدی در همین مدتی که آمده بحث بازنگری حرایم (آثار و بافت تاریخی) را در اداره کل ثبت و حریم مطرح کرده است. برآورد من این است که در تکمیل صحبت‌های پیشین (وزیر میراث فرهنگی و رییس‌جمهوری) زیرپوستی در مورد حرایم اصلاحیه می‌زنند.

دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران ضمن اشاره به تاکید برنامه هفتم توسعه بر حرایم آثار تاریخی افزود: برنامه هفتم توسعه اعلام کرده که حرایم (آثار و بافت تاریخی) برای بازنگری باید به شورای‌عالی معماری و شهرسازی ارجاع شوند. ضرغامی با این ارجاع موضوع به شورای‌عالی معماری و شهرسازی مخالفت کرد و گفت نباید این موضوع از اختیار وزارت میراث فرهنگی خارج شود. تحلیل من این است که آقای ضرغامی از سویی به دنبال بازنگری در حرایم (بافت تاریخی) است و از سوی دیگر می‌گوید شورای‌عالی نباید این کار را انجام دهد، یعنی می‌خواهد این اختیار دست وزارت میراث فرهنگی باقی بماند. به عبارت دیگر ضرغامی دلش برای حرایم نسوخته است، بلکه می‌خواهد موضوع از انحصار خودش خارج نشود و خود این کار را به انجام برساند.

کلانتری افزود: صحبت‌های وزیر میراث فرهنگی روشن است. او آمده و می‌گوید این کار (انقباضی شدن حرایم) را یک بار برای همیشه باید انجام دهیم. به نظرم صحبت‌های وزیر صرفا محدود به شیراز نیست و تمام حرایم مد‌نظرش است. آن زمان که فعالان میراث فرهنگی می‌گفتند شیراز آغاز دومینوی تخریب است و اگر (حرایم بافت و آثار تاریخی آن) فرو بریزد این موضوع گریبانگیر همه کشور می‌شود، منظورشان همین بود. این فعال میراث فرهنگی ادامه داد: در قم نیز همین اتفاق افتاد و اعلام کردند چیزی به نام بافت تاریخی نداریم، بلکه صرفا ۴۰۰ نقطه تاریخی داریم و صرفا این نقاط ملاک عمل است. در خمینی‌شهر شاهد آن هستیم که نماینده این شهر می‌گوید صد و خرده‌ای هکتار را به اشتباه در حریم بافت تاریخی قرار داده‌اند و با همین رویکرد نیز ضرغامی مجوز (خیابان‌کشی در بافت تاریخی خمینی‌شهر) را می‌دهد، بنابراین این اتفاق (کوچک‌سازی حرایم بافت‌های تاریخی) برای تمام شهر‌ها می‌افتد و هم‌اکنون کاشان و تبریز نیز درگیر این موضوع هستند.

پیامد‌های کوچک‌سازی حرایم آثار تاریخی

کوچک‌سازی حرایم آثار تاریخی می‌تواند پیامد‌ها و نتایج ناخوشایندی برای میراث فرهنگی کشور در پی داشته باشد.

دکتر عبدالرضا مهاجری‌نژاد، باستان‌شناس درخصوص تبعات کوچک و انقباضی شدن حرایم آثار تاریخی گفت: وقتی حریم کوچک‌سازی شود تبعاتی نظیر بحث زمین‌خواری و رانت نیز به وجود می‌آید. افزون بر این زمانی که عرصه و حریم کوچک می‌شود آثاری که ثبت جهانی هستند نیز دچار مشکل می‌شوند و نظیر این مشکل را در اصفهان شاهد بوده‌ایم. بحث بازخورد‌های سیاسی این موضوع نیز وجود دارد.

وی ضمن اشاره به مساله پاسارگاد و ادعای تزاحم میراث فرهنگی گفت: آیا در عرض یک شب برای مردم ساکن در اطراف پاسارگاد مشکل پیش آمد؟ زمانی که ضوابط مشخص، تصویب و ابلاغ شده است، صحبت‌های وزیر میراث فرهنگی درخصوص لزوم انقباضی شدن حرایم محلی از اعراب ندارد. توجه داشته باشید که برای تعیین حریم (پاسارگاد) یک فرآیند چند ساله طی شده است و اینکه به یک باره اعلام شود این حرایم مشکل‌زا بوده‌اند، صحیح نیست.

این باستان‌شناس ضمن اشاره به مشکلاتی که در این مدت برای بافت تاریخی خمینی‌شهر، باغ هشت هکتاری رامسر و نیز در تپه تاریخی شهر‌ری اتفاق افتاده است خواستار آن شد که تاریخ و شکوه ایران باستان قربانی منافع شخصی افراد نشود.

مهاجری‌نژاد در خاتمه خاطرنشان کرد: «زمانی که حریمی تعیین و از سوی شورای‌عالی معماری و شهرسازی ابلاغ می‌شود، دیگر حکم قانون دارد و نباید مسائلی نظیر آنچه در خمینی‌شهر روی داد (اعطای مجوز خیابان‌کشی در بافت تاریخی این شهر) اتفاق بیفتد و به نظرم قوه قضاییه باید به این مسائل ورود کند.»

با توجه به اهمیت رعایت شدن حرایم آثار تاریخی و بافت تاریخی شهرها، انتظار می‌رود دولت ضمن مشورت با کارشناسان میراث فرهنگی از سیاست انقباضی خود کوتاه بیاید و زمینه را برای رعایت شدن این حرایم فراهم کند، در غیر این صورت تخریب بافت‌های تاریخی و مخاطرات خروج آثار تاریخی ایران از فهرست‌های جهانی در سال‌های آتی نیز ادامه خواهد داشت.