سایه اردوغان بر قفقاز؛ آیا ترکیه به خزر می‌رسد؟

دیدارنیوز ـ رضا قنبری*: قفقاز ملتهب است. آذربایجان طی عملیاتی ۲۴ ساعته با خلع سلاح شبه نظامیان ارمنی به سه دهه اشغال قره باغ کوهستانی پایان داد. در ایروان مخالفان پاشینیان با تظاهرات خیابانی خواهان استعفای نخست وزیر هستند و خبر‌هایی از خنثی شدن یک کودتای نظامی علیه او به گوش می‌رسد. اردوغان در راه بازگشت از نخجوان بر اهمیت استراتژیک زنگزور تاکید کرده و ایران هم با به رسمیت شناختن حق حاکمیت باکو در قره باغ نسبت به تغییر مرز‌های سرزمینی هشدار می‌دهد. از سوی دیگر با توجه به دیدار‌های نمایندگان سیاسی ـ نظامی روسیه و آمریکا با رهبران ارمنستان احتمال تغییرات سیاسی در این کشور دور از انتظار نیست. نشانه‌هایی از تغییر توازن قوا به نفع قطب باکوـ آنکارا که در همراهی‌ـ سکوت‌ـ موافقت قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی حالا نقش مهمی در شکل‌گیری ژئوپولیتیک قفقاز دارند. در این میان اردوغان، چون همیشه یکی از پیچیده‌ترین نقش‌ها را بازی می‌کند. عضو قدرتمندی از ناتو که علی‌اف را، چون برادر کوچک می‌داند و البته با پوتین و آیت الله خامنه‌ای روابط گرمی دارد. در این یادداشت به سیاست‌های ترکیه در قفقاز نگاهی دقیق‌تر خواهیم انداخت.

- اردوغان در نخستین دولتش، با نمایش نشانه‌هایی از یک سیاستمدار اسلام‌گراـ لیبرال تلاش کرد در میانه بحران طالبان/ یازده سپتامبر پلی میان خاورمیانه و غرب باشد. اصلاحات سیاسی‌ـ قضایی و همکاری گسترده با اروپا طی سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۷ در همین روند تحلیل می‌شود. اما ناامیدی از پیوستن به اتحادیه اروپا، بحران گزی پارک و کودتای نافرجام ۲۰۱۶ او را نسبت به ائتلاف با غرب ناامید کرده و آرام آرام سکان سیاست در ترکیه به سمت شرق چرخید. تشکیل "جهان ترک" یکی از پروژ‌های مهم نگاه به شرق اوست.

- ورود و تاثیرگذاری در "قفقازـ جهان ترک" رویای دیرینه ترکیه است. از همان روزی که آتاتورک در دیدار با رضا شاه توانست به مرز مشترک با نخجوان دست یابد تا همین هفته پیش که اردوغان در دیدار با علی‌اف بازگشایی کریدور زنگزور را مسئله‌ای استراتژیک خواند، آنکارا همواره به دنبال راهی برای رسیدن به خزر بوده است. در سیاست نگاه به شرق، این اهمیت دو چندان می‌شود. مسیری که در سال‌های اخیر با افزایش قدرت اقتصادی‌ـ نظامی باکو، جهش نظامی ترکیه در حوزه جنگ افزار‌های پیشرفته، تضعیف محور ایروان-‌مسکو و درگیری نظامی پوتین در اوکراین هموار شده است.

- بازگشت حاکمیت آذربایجان در قره باغ، بازگشایی کریدور زنگزور و حفظ روابط مستحکم با روسیه و ایران از مهمترین برنامه‌های آنکارا در قفقاز است. در واقع اردوغان در پی ایجاد وضعیتی است که با حفظ و اجرای همه این پیش شرط‌ها در منطقه حضور داشته باشد. او که با شعار «یک ملت دو کشور» و تقویت باکو توانسته قره باغ را پس از سه دهه به آذربایجان بازگرداند حالا در گام بعدی به دنبال کسب موافقت تهران‌ـ مسکو برای بازگشایی زنگزور است. موقعیتی پیچیده که ایران و روسیه به دلایل امنیتی/ ژئوپلیتیکی مخالف آن هستند و هر از چندگاهی در مورد آن هشدار‌های مبهم صادر می‌کنند.  

- اردوغان در بازی‌های چند وجهی تبحر کم‌نظیری دارد. کافیست به رابطه گرم او با زلنسکی و پوتین در طول جنگ اوکراین نگاهی دوباره بیندازیم. آنچانکه در مصاحبه مطبوعاتی خود اعلام کرد در صورت عدم استقبال ارمنستان از کریدور زنگزور، این راه از مسیر ایران خواهد گذشت. موضعی عجیب که بیش از یک پیشنهاد واقعی برای تهران، تهدیدی بر علیه پاشینیان است که در صورت لزوم از بازی کنار گذاشته خواهد شد. محور آنکارا- باکو بعنوان قدرت تازه قفقاز با پشتیبانی کشور‌های حاشیه خزر و سکوت/ انفعال دیگر بازیگران منطقه بدنبال بازگشایی هر چه زودتر مسیر خزر- مدیترانه است. رهبران آنکارا با تلفیق میدان و دیپلماسی در حال ایجاد فرصتی کم نظیر برای افزایش محبوبیت در سیاست داخلی، نفوذ بیشتر در سیاست خارجی و گسترش مناسبات اقتصادی با شرق هستند. برنامه‌ای بلند مدت در "قرن ترکیه" که با تحرک فیدان برای همگرایی منطقه‌ای با تهران‌ـ مسکو، افزایش تحرکات نظامی در منطقه قفقاز، فشار اقتصادی ـ سیاسی بر پاشینیان و تماس/اجازه از بایدن شکل خواهد گرفت. التهاب در قفقاز ادامه خواهد داشت.  

*روزنامه‌نگار و کارشناس مسائل ترکیه