جنگ روسیه و اوکراین در سال گذشته سبب شد تا ۲۴ پرونده جهانی بلاتکلیف بماند، اما در چهل و پنجمین کمیته میراث جهانی یونسکو همه پرونده‌ها بررسی شد و سهم ایران، ثبت پرونده کاروانسراها بدون ثبت ماسوله بود.
دیدارنیوزـ نسرین نیکنام: چهل و پنجمین کمیته میراث جهانی یونسکو، به میزبانی کشور عربستان برگزار شد و مجموعا ۵۰ اثر طبیعی و فرهنگی از ۴۰ کشور دنیا برای ثبت‌جهانی نامزد شدند که ایران هم با ۲ پرونده کاروانسرا‌های ایران و منظره فرهنگی روستای ماسوله در این اجلاس حضور داشت.
خروجی این اجلاس ثبت پرونده کارونسرا‌های ایران بود، اما پرونده منظره فرهنگی روستای ماسوله به دلیل ایراداتی که به آن گرفته شد در لیست ثبت قرار نگرفت. برای آگاهی بیشتر از آنچه در چهل و پنجمین کمیته میراث جهانی یونسکو گذشت با حجت مرادخانی، پژوهشگر صنایع خلاق و استاد دانشگاه گفت‌وگو کردیم که می‌خوانید:
خوشبختانه پرونده کاروانسرا‌های ایران در یونسکو به ثبت رسید، این اتفاق چه مسئولیتی را متوجه ایران و ایرانیان می‌کند؟
خوب است این را بدانید که از ۵۰ پرونده بررسی شده در یونسکو، ۲۴ پرونده سهمیه اجلاس سال قبل بود که به واسطه جنگ روسیه و اوکراین به تعویق افتاد و ۲۶ پرونده آن مربوط به اجلاس امسال است که خوشبختانه به اتفاق آراء پرونده کاروانسرا‌های ایران به ثبت رسید. مجموعا ۵۶ کاروانسرا از ۲۴ استان ایران در قالب این پرونده معرفی شده بودند که البته ۲ کاروانسرایش را گفتند اصلاحیه‌هایی نیاز دارد ولی چه به لحاظ کمی و چه به لحاظ گستره جغرافیایی، این پرونده بزرگترین پرونده ثبت جهانی ایران است. به این ترتیب ۵۴ سایت جهانی به تعداد سایت‌های قبلی‌مان اضافه می‌شود.
هرچند که این بیست و هفتمین اثر ما است که در یونسکو به ثبت رسیده ولی به لحاظ گستره جغرافیایی که ۲۴ استان را درگیر می‌کند و به لحاظ کمی از این حیث که ۵۴ کاروانسرا است، حائز اهمیت بالایی است و این مجموعه فاخر از دوره ساسانی تا اواخر قاجار را دربرمی‌گیرد و از این نظر ثبت‌جهانی و توجه جهانیان به این قابلیت حائز اهمیت است که به عنوان نبوغ برجسته انسان، یک ابداع مهم به خصوص در توسعه سازوکار‌های ارتباطی و توسعه روابط در زمینه‌های کاروانی، تجاری و زیارتی است. این قضیه تأکید دوباره‌ای است بر توسعه ارتباطات در تاریخ فرهنگ و تمدن ایران که به هرحال ما از گذشته‌های بسیار دور تا به امروز در جایی که مکتوباتی در قالب آثار تاریخی و مکتوبات سیاحان و سنگ‌نوشته‌ها و هر اثری که به ما رسیده ایرانی‌ها همیشه در تلاش بودند که ارتباطات را توسعه بدهند و راه‌های زیادی را به وجود بیاورند؛ کما اینکه بستر اصلی توسعه راه ابریشم و پهنه اتصال جهان شرق و غرب هم از گستره جغرافیای ایران عبور کرده و شاید برخی از کشور‌ها در گذشته به علت مناسبات تخاصم‌آمیزی که داشتند دیوار تأسیس کردند.
مثلا کشور چین دیوار بزرگ چین را ثبت کرده، اما ما اثری را با اتکا به توسعه روابط اجتماعی و انسانی در ساحت‌های مختلف تجاری، روابط بین‌الملل و توسعه کاروان‌ها، تجارت و مباحث مربوط به کاروان‌های زیارتی را مدنظر قرار دادیم که این نقطه اتکای فوق‌العاده‌ای است که اگر ما همین امروز در قرن ۲۱ و هزاره سوم هم بهتر و با دقت بیشتری به آن توجه کنیم و به احیای آن بپردازیم، چه بسا به آن جایگاه فاخری که در گذشته داشتیم و به عنوان مؤلفه توسعه‌دهنده روابط انسانی شناخته می‌شدیم و این ثبت هم دلیل محکمی بر این مدعاست، باز هم بتوانیم به آن نقطه ایده‌آل و مطلوب‌مان برگردیم.
کاروانسرای خواجه نظر/جلفا
اشاره کردید به اینکه ما این آثار را باید به روش‌هایی حفظ و احیا کنیم. آیا این مسئولیت به تنهایی بر عهده وزارتخانه است یا همه ما هم به عنوان مردم وظایفی در قبال آثار تاریخی داریم؟
به نکته مهمی اشاره کردید. وقتی یک اثری به عنوان میراث بشری به ثبت می‌رسد، یعنی درست است که در گستره جغرافیایی و مرز‌های سیاسی یک کشور قرار می‌گیرد، ولی حفاظت و نگهداری از آن متعلق به کل بشریت است و تا امروز هرچه تلاش شده برای ثبت که قابل ستایش هم است، اما کار‌های مهم و اساسی در ادامه باید انجام شود. درست است که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی متولی قانونی این قضیه است، اما طبیعتا پاسداشت، حفظ و احیا و برجسته کردن آن وظیفه وسیعی است یعنی هم برعهده مردم به عنوان گردشگر و کنشگر‌های عادی و هم بر عهده تمام حاکمیت و متولی و ساختار مدیریت کشور است.
یعنی در واقع ما با اتکای ظرفیت‌های زیبایی‌شناسانه، مفهومی و اجتماعی و سبک‌شناختی معماری این قضیه می‌توانیم جلوه تازه‌ای را از نبوغ و خلاقیت انسان ایرانی به دنیا معرفی کنیم و طبیعتا در برابر تصویر‌های منفی که از ایران بنا به زد و خورد‌های سیاسی در عرصه بین‌المللی شکل می‌گیرد، بتوانیم آن‌ها را جایگزین کنیم. به هرحال آنچه که در دنیای امروز کشور‌ها روی آن سرمایه‌گذاری می‌کنند، به تصویر کشیدن منظر زیبایی از برند ملی‌شان است و ما هم بی‌تردید مهمترین گنجینه‌ای که داریم برای اینکه بتوانیم یک تصویر متعالی در خور تحسین و تشویق از خودمان در دنیا به تصویر بکشیم این است که داشته‌های فرهنگی‌مان مثل آثار میراث فرهنگی را به خوبی و درستی معرفی کنیم، برای پاسداری و حفاظت از آن‌ها تولید محتوا کنیم و خود به آن عمل کنیم. طبیعتا در دنیای امروز با توجه به توسعه زیرساخت‌های مجازی و تنوع قابل ملاحظه شبکه‌های اجتماعی ما تنها کاری که می‌توانیم انجام بدهیم همین است.
شاید موثرترین کار این است که بتوانیم تولید محتوا کنیم و دستورالعمل‌های قانونی و بین‌المللی را برای حفاظت و پاسداری از آن‌ها رعایت کنیم، آن وقت خود به خود آن‌ها آنقدر ظرفیت پیدا می کنند که برای ما تولید ثروت، توسعه اقتصادی و ثبات اجتماعی به وجود بیاورند و باعث ارتقای بینش مردم در این ۲۴ استان نسبت به جایی که زندگی می‌کنند، شود.
آیا آماری از پرونده‌‌های ثبت نشده در یونسکو داریم و اگر هست آن‌ها چه موردی هستند؟
ما پرونده منظره فرهنگی ماسوله را داشتیم که متاسفانه به عنوان یک میراث جهانی رأی نیاورد و برگشت خورد و می‌توان نقد‌هایی را به آن وارد کرد زیرا پروپوزالی که برای آن نوشته شده ایراد محتوایی داشته و کسانی که آن را نوشتند متأسفانه عملکرد خوبی نداشتند.
یک فهرست دیگری داریم به اسم "فهرست در انتظار ثبت" که پرونده‌هایشان یا ارسال شده یا در دست نهایی شدن است که به تناوب و اولویتی که وزارت میراث فرهنگی اعلام می‌کند و در سال‌های آتی، سالی ۲ اثر طبیعی یا فرهنگی یا طبیعی- فرهنگی را با هم به مجمع جهانی یونسکو برای داوری و جدول فرآیند ثبت‌شان ارسال می‌کنیم.
وقتی آثار به صورت جهانی ثبت می‌شود آیا ما در قبال یونسکو مسئول می‌شویم و آیا آن‌ها هم نظارتی دارند؟
حتما همین‌طور است. چون ثبت این آثار بر مبنای کنوانسیون ۱۹۷۲ است؛ کنوانسیون ثبت آثار طبیعی و فرهنگی به عنوان میراث بشری وقتی ثبت می‌شوند یونسکو در این میراث مداخله و دقت می‌کند. یادآوری می‌کنم در پرونده مربوط به میدان نقش جهان و ساخت ارگ نقش جهان در نزدیکی آن که حریم هوایی میدان نقش جهان را در دهه گذشته تخریب کرده بود، یونسکو شرط گذاشت که یا دو طبقه از این ارگ جدید را تخریب می‌کنید یا این را از فهرست جهانی خارج می‌کنیم.
یا اینکه در زلزله بم وقتی ارگ بم آسیب دید، یونسکو با مشارکت کشور‌هایی مثل سوئیس، ژاپن، اسپانیا و طبق نقشه‌هایی که موجود بود با سرمایه‌گذاری این کشور‌ها و همکاری ایران آن را مرمت کردند و در چند سال گذشته هم دیدیم از فهرست در معرض خطر هم خارجش کردند بنابراین این سایت‌ها وقتی ثبت جهانی می‌شوند، نظارت دنیا روی آن‌ها زیاد می‌شود.
در نقشه‌های گردشگری و وب‌سایت گردشگری یونسکو تمام این‌ها به کل دنیا معرفی می‌شوند، چون بالاترین مرجع ثبت فرهنگی در دنیا یونسکو است و یونسکو حتی در زمانی که جنگ به وقوع می‌پیوندد به واسطه قدرت‌هایی که در سازمان ملل متحد دارد از طریق شورای امنیت به کشور‌های درگیر جنگ اعلام می‌کند که به حریم و نزدیکی کشور‌هایی که ثبت جهانی شده‌اند حق ورود ندارند و حتی اگر تعدی کنند یونسکو می‌تواند از طریق شورای امنیت نیروی حافظ صلح برای حفاظت از این آثار بفرستد. در نهایت اینکه این ثبت‌ها در عرصه جهانی بسیار مورد توجه می‌شود و بالاترین مرتبه و گرید ثبت را دارند و در کانون توجه هستند و علت اینکه کشور‌های دنیا آنقدر سرسختانه پیگیر هستند که تعداد آثارشان را به واسطه استفاده از این ظرفیت‌های بین‌المللی و جهانی بالا ببرند.
