گسترش روابط آمریکا- آذربایجان، جبهه‌ای مقابل ایران و روسیه

دیدارنیوز ـ سرویس بین‌الملل: این مطلب را با ترجمه اختصاصی دیدار بخوانید با این توضیح که لزوما مطالب درج شده در این مقاله مورد تایید دیدار نیست و تنها جهت اطلاع خوانندگان منتشر شده است.

منبع: اندیشکده شورای آتلانتیک

نویسنده: واصف حسین‌اف

مترجم: حمید رضا بابایی

جنگ روسیه علیه اوکراین به بروز معضلات گسترده در سراسر اوراسیا منجر شده و کشور‌های منطقه را برآن داشته است تا به منظور تامین امنیت و ثبات، به دنبال شرکای جدید باشند. برخی کشور‌های اوراسیا به دنبال تقویت روابط با آمریکا هستند تا امنیت منطقه‌ای را حفظ و برای خود فرصت‌های جدید اقتصادی فراهم کنند.

مثلا آذربایجان به دنبال تحکیم تعاملات با آمریکا بوده است تا منافع استراتژیک دو کشور تامین شود.

روابط آمریکا و آذربایجان به صورت تاریخی بر مساله انتقال انرژی و مهم‌تر از همه خط لوله نفتی باکو- تفلیس- جیهان و همچنین راهگذر گازی جنوب، استوار بوده است. باکو در جولای ۲۰۲۲ با اتحادیه اروپا تفاهم‎ نامه‌ای جدید امضا کرد تا بر اساس آن صادرات گاز از آذربایجان به اتحادیه اروپا از ۱۲ میلیارد مترمکعب در سال به ۲۰ میلیارد مترمکعب تا سال ۲۰۲۷ افزایش یابد.

مقامات در بروکسل قطعا اهمیت تنوع در تامین انرژی را که در آن روسیه کنار گذاشته شود، به خوبی درک می‌کنند. "اورسولا فون درلاین" رئیس کمیسیون اروپا با تاکید مجدد بر امنیت انرژی در این اتحادیه، از جمهوری آذربایجان به عنوان شریکی "قابل اعتماد" یاد کرده است.

موقعیت جغرافیایی آذربایجان، آن را به دروازه‌ای به سمت کشور‌های آسیای مرکزی و مسیر حمل و نقل بین‌المللی ترانس خزر (TITR)  معروف به راهگذر میانی، تبدیل کرده است. این مسیر، اروپا را از طریق آسیای مرکزی و جنوب قفقاز، به چین متصل می‌کند. راهگذر میانی، مسیر جایگزین حیاتی دیگری به سمت راه‌های تجاری قرار می‌دهد که از روسیه و بلاروس عبور می‌کنند و به راهگذر شمال معروف است.

راهگذر میانی در عین حال فرصتی دیگر برای کشور‌های آسیای مرکزی است تا وابستگی خود را به مسیر انتقالی روسیه به بازار‌های اروپا، کاهش دهند. منافع واشنگتن در گرو آن است که مسیر‌های تجاری جایگزین بین اروپا و آسیای مرکزی ایجاد کند تا فرصت دخالت‌های شیطنت‌آمیز روسیه در این مسیر، به حداقل برسد.

علاوه بر آن، آذربایجان و آمریکا یک سری منافع مشترک راهبردی دارند که شاید تا سال‌های آتی افزایش یابد. واشنگتن باید دیدگاه برخی کارشناسان را که خواستار فاصله گرفتن آن از باکو هستند، نادیده بگیرد. جنگ روسیه علیه اوکراین، ثبات را در قفقاز جنوبی متزلزل کرده و مسکو احتمالا تلاش خواهد کرد دوباره به دنبال اِعمال نفوذ از دست رفته خود در منطقه باشد که این مسئله به بهای قربانی شدن صلح و امنیت در منطقه تمام خواهد شد. تعامل بیشتر میان آمریکا و باکو باید بستر صلح میان آذربایجان و ارمنستان را تقویت کند. روابط قوی‌تر آمریکا-آذربایجان از طرف دیگر تهدیدات ناشی از مسکو و تهران را علیه منافع مشترک دو کشور (باکو و واشنگتن)، کم‌اثر خواهد کرد.

مذاکرات حساس صلح

از سال‌های نخست جنگ میان ارمنستان و آذربایجان بر سر منطقه قره‌‎باغ در دهه ۱۹۹۰، آمریکا یک میانجی مهم صلح بین باکو و ایروان بوده است. به دنبال جنگ دوم قره باغ که در نوامبر ۲۰۲۰ پایان یافت، نقش این میانجیگری اهمیت و ضرورت بیشتری یافت. آذربایجان در جنگ دوم منطقه، قره باغ و بسیاری از مناطق اطراف آن را آزاد کرد.

اوضاع در منطقه بحرانی است و در این شرایط، رهبران ارمنستان و آذربایجان به سختی تلاش کرده‌اند تا صلحی دائم حاصل شود. باکو و ایروان برای این منظور دستاورد‌های مهمی داشته‌اند. بخشی از مذاکرات صلح با میانجیگری روسیه و بخشی دیگر در بستری صورت گرفته است که اتحادیه اروپا و آمریکا فراهم کرده‌اند. نقطه عطف این تحولات در ماه می‌بود، یعنی زمانی که نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان قره باغ را به عنوان بخشی از آذربایجان به رسمیت شناخت. این مسئله در نشست سران دو کشور با میانجیگری اتحادیه اروپا در بروکسل صورت گرفت. دو هفته پیش از آن نیز وزیران خارجه آذربایجان و ارمنستان با میزبانی واشنگتن، دیدار و گفتگو کرده بودند. شواهدی نیز وجود دارد که حاکی است مناقشه طولانی مدت در خصوص دسترسی به جاده لاچین، در حال رفع است. گزارش‌های جدید نیز حاکی است اقلام انسان دوستانه از طریق جاده اقدم در حال ورود به قره باغ هستند.

با این حال روند صلح با چالش‌های جدی دست به گریبان است.

برخی گروه‌های سیاسی در ارمنستان و اقوام متفرق ارمنی، همچنان در مخالفت با اقدام پاشینیان که حاکمیت آذربایجان را بر قره باغ به رسمیت شناخته بود، در حال اِعمال فشار بر دولت او هستند. رهبران جدایی طلب در قره باغ از یکپارچگی منطقه با آذربایجان خودداری می‌کنند و به تازگی  نیز "انتخاباتی" برگزار کرده‌اند که به رسمیت شناخته نشده است. این مقامات از افراد مرتبط با کرملین، کمک‌های مالی و دیپلماتیک دریافت می‌کنند.

توافق صلحی که با میانجیگری غرب حاصل شده باشد و قره‌باغ را بخشی از آذربایجان بداند، ضربه‌ای شدید به نفوذ روسیه در منطقه وارد خواهد کرد. چنین توافقی زمینه‌ساز خروج صلح‌بانان روسی از منطقه قره ‍باغ خواهد شد و اهرم فشار مسکو علیه باکو را بی‌اثر خواهد کرد. نیرو‌های روسی در پایان جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰ در این منطقه مستقر شده بودند.

این تداخل منافع میان آذربایجان و روسیه بار‌ها روابط آن‌ها را به تیرگی کشانده است. باکو باید صراحتا طرحی را اعلام و تاکید کند که با حضور صلح‌بانان روسی در منطقه از سال ۲۰۲۵ به بعد مخالف است. آذربایجان همچنین باید بر مذاکراتی که با میانجیگری غرب برگزار می‌شود، بیشتر اتکا کند  تا به این ترتیب سیاست‌های روسیه را در قبال روند صلح دائما به چالش بکشد.

پیامی به مسکو و تهران

در میان کشور‌های باقی مانده از شوروی، آذربایجان به صورت چشمگیری از اوکراین در قبال تهاجم روسیه حمایت کرده است. این حمایت در قالب کمک‌های بشردوستانه و سیاسی صورت گرفته است. میزان کمک‌های بشردوستانه آذربایجان بالغ بر ۳۰ میلیون دلار بوده است، از جمله ارسال سوخت رایگان برای استفاده در آمبولانس‌ها و خودرو‌های به کار گرفته در سازمان خدمات اورژانس دولتی اوکراین، و نیز مولد‌ها و تجهیزات انتقال برق. سیاست خارجی مستقل آذربایجان به سردرگمی وزارت خارجه روسیه منجر شده و تهدیدات هسته‌ای محافل سیاسی آن را درپی داشته است.

موضع دولت آذربایجان در قبال  جنگ روسیه علیه اوکراین، با سیاست‌های دو همسایه آن یعنی ارمنستان و ایران متفاوت است. تحقیقات و گزارشات رسانه‌ای در اروپا و آمریکا نشان می‌دهد ارمنستان و برخی دیگر از کشور‌های شوروی سابق چگونه در خصوص واردات کالا‌های ممنوعه، به روسیه کمک می‌کنند. مقامات در آمریکا و اتحادیه اروپا، ارمنستان را در زُمره کشور‌هایی قرار داده‌اند که به روسیه کمک می‌کنند تحریم‌های غرب را دور بزند. البته ارمنستان در اقدامی دیرهنگام، اوایل سپتامبر بود که محموله‌ای کوچک از کمک‌های انسان دوستانه به اوکراین فرستاد.

ایران نیز یکی از متحدان پر و پا قرص نظامی روسیه در جنگ اوکراین بوده و هزاران پهپاد در اختیار روسیه قرار داده و به آن کمک کرده است تا تحریم‌های غرب را دور بزند (جمهوری اسلامی  ایران ادعای ارسال پهپاد به روسیه را برای استفاده در جنگ اوکراین قویا رد کرده و خواستار آن شده است که کارشناسان نظامی دو کشور این ادعا را بررسی کنند). گزارش‌های حاکی است در اکتبر ۲۰۲۲، یحیی رحیم صفوی یک فرمانده نظامی ایران گفت ارمنستان احتمالا از ایران پهباد‌های شاهد خریداری خواهد کرد. باکو از مدت‌ها قبل، با سیاست خارجی پرخاشگرایانه ایران مخالف بوده است به ویژه در شرایطی که روابط ایران با ارمنستان و روسیه احتمالا گسترش خواهد یافت. باکو نیز در اقدامی معنادار، حمایت‌های خود را از اسرائیل – متحد اصلی آمریکا- افزایش داده است. این در حالی است که ایران تهدیدات ضد اسرائیلی خود را افزایش داده و بر تحرکات نظامی خود در منطقه به شدت افزوده است.

زمان آن فرارسیده است که آمریکا روابط خود را با آذربایجان تقویت کند و با استفاده از این فرصت تاریخی، به دنبال برقراری صلح و زمینه ساز الگویی جدید از ثبات در منطقه باشد.