از منظر سیستمی تا موقعی که قواعد بازی عوض نشود اگر انسان‌ها یا مهره‌ها را عوض کنیم، تغییر مثبتی اتفاق نمی‌افتد. ما باید قاعده بازی و روش‌های تصمیم‌‌گیری را عوض کنیم تا به‌‌تدریج، رفتار مدیران عوض شود. الان مدیران کاری را انجام می‌دهند که از آنها انتظار می‌رود.
دیدارنیوز - کشور ما یک کشور توسعه یافته نیست و درآمد سرانه پایین آن و متکی بودن به درآمدهای منابع طبیعی، باعث می‌شود در شمار کشورهای توسعه یافته قرار نگیرد. بنا به نظر کارشناسان هر اقتصادی که 42 درصد آن از محل یک منبع تامین شود، اقتصادی رانتی است.
اقتصاد رانتی، مانعی جدی فراروی توسعه است اما آیا با وجود درآمد ناشی از رانت نفت، می‌توان راهی یافت که به توسعه یافتگی منجر شود؟ این سوالی است که در گفتوگو با دکتر زاهد شیخ‌الاسلامی مطرح کرده‌‌ایم.
شیخ‌الاسلامی ورودی سال 1350 رشته مهندسی مکانیک دانشگاه صنعتی شریف است. او بعدها در سال 1985 میلادی در دانشگاه ایالتی آیووای آمریکا نیز دکترای مهندسی مکانیک دریافت کرد و سابقه فعالیت در شرکت‌های موتورولا و اینتل را در کارنامه خود دارد. گفت‌‌وگوی ما را با مترجم کتاب‌های «خودفریبی» و «فراتر از خود» بخوانید.
دیدارنیوز: آقای دکتر شیخ‌الاسلامی مدرک دکترای شما در رشته مهندسی مکانیک است اما انجمن بینالمللی مدیران ایرانی را راه‌‌اندازی کرده‌‌اید. همچنین خودتان یک دوره آموزشی خلق سازمان‌های موثر و مبانی رهبری را برای رئیس و مسئولان سازمان مدیریت و برنامه‌‌ریزی استان کرمان برگزار کردید. چگونه است این حوزه را انتخاب کرده‌‌اید؟ به نظرتان حوزه مدیریت و مباحث مرتبط با سازمان، حوزه مهمتری است؟
شیخ‌الاسلامی: در زمانی که در آمریکا بودم عمدتاً نقش من، مدیریت ارشد بود و مدیر عامل چند شرکت بودم. اگر چه رشته تحصیلی اولیه‌‌ام، مهندسی مکانیک بوده ولی چهار سال هم در رشته دکترای علوم اجتماعی تحصیل کرده‌‌ام. هر چند که تز دکترای رشته علوم اجتماعی را تمام نکردم.
مسائل حوزه اجتماعی، برای من جالب بود. با توجه به شناختی هم که از شرایط ایران داشتم از روزی که به ایران برگشتم، عمدتا تمرکزم را روی مقولات مدیریت و رهبری در سازمان‌ها گذاشته‌‌ام.
دیدارنیوز: واقعا باید انتظار داشت که انجمن بینالمللی مدیران ایرانی خاصیتی هم برای کشور و جامعه ما داشته باشد؟
شیخ‌الاسلامی: حدود 12 یا 13 سال پیش فکر می‌کردم چقدر خوب می‌شود بتوانیم از مدیران ایرانی مقیم خارج از کشور که تجربه واقعی مدیریتی دارند، استفاده کنیم و این مدیران را خصوصاً در ارتباط با مدیران بخش خصوصی کشور قرار بدهیم و تجربه‌های این مدیران منتقل شود.
ما برخی دوره‌های آموزشی را در سال 2007 میلادی، در ایران برگزار کردیم. اولین دوره آموزشی کارآفرینی را برگزار کردیم و از آن دوره، استقبال خوبی شد.
موقعی که به ایران برگشتم متوجه شدم پیدا کردن مدیران ایرانی باتجربه مقیم خارج از کشور، کار آسانی نیست. بعد هم خیلی از مدیران باتجربه، علاقه‌‌مند به همکاری نبودند یا نمی‌خواستند در این زمینه وقت بگذارند. به همین دلیل، من نیز با انجمن بینالمللی مدیران ایرانی، ادامه همکاری ندادم.
دیدارنیوز: یعنی کلاً ناامید شده بودید از این که تجربه‌های مدیریتی به داخل کشور منتقل شود؟
شیخ‌الاسلامی: با آن مکانیسم پاسخ نمی‌داد و سخت بود. یک قسمت هم مربوط به این بود که مدیران ایران در فضای کاری ایران، با پیچیدگی‌های خاصی مواجه هستند. این پیچیدگی‌ها، شباهتی به پیچیدگی‌هایی که یک مدیر در اروپا و آمریکا با آن درگیر است، ندارد.
خیلی از تجارب کشورهای دیگر، ممکن است به راحتی قابل انتقال به ایران نباشد و شاید بهتر باشد از تجارب مدیران موفق ایرانی در داخل ایران استفاده شود و انباشت تجربه اتفاق بیفتد.
دیدارنیوز: در هفته‌های اخیر برخی از کارشناسان اقتصادی ایرانی که گرایش فکری نزدیک به جناح سیاسی اصول‌‌گرا دارند، نامه‌‌ای درباره مشکلات اقتصادی کشور به رئیس جمهور نوشتند و گفتند سوءمدیریت و تدبیر وجود دارد.
یک تعداد اقتصاددان هم که عمدتا در زمره اقتصاددانان نهادگرا هستند، در مرداد امسال توصیه‌هایی را به رئیس جمهور ارائه کردند و شفاف‌‌سازی در نظام تصمیم‌‌گیری و اصلاح ساختار هزینه‌ها را ضروری اعلام کردند.
به اعتقاد شما آیا از طریق همکاری با سازمان‌های دولتی مثل دوره‌‌ای که در کرمان برگزار کردید می‌توان به حل مشکلات موجود امید داشت یا فکر می‌کنید باید اصلاحات گسترده‌‌تری در سیستم اداری کشور محقق شود؟
شیخ‌الاسلامی: یک سازمان، سیستمی اجتماعی و فنی است و ویژگی سیستم‌های پیچیده، چند بازیگره بودن آن است. جامعه ایران، یک سیستم بسیار پیچیده است و شرایط خاص خود را دارد. در حال حاضر در این جامعه، افراد مختلف علاقه‌‌ای به شنیدن نظرات دیگران ندارند.
اگر بخواهیم در چنین جامعه‌‌ای، تغییر مثبت ایجاد کنیم باید به طرف نگاه مشارکتی حرکت کنیم. یعنی بازیگران موثر در سیستم، یاد بگیرند از طریق گفت‌‌وگوی صادقانه و شفاف، روی موارد تغییر با همدیگر توافق کنند و اجماعی در مورد هدف تغییر و نحوه تغییر ایجاد شود. از این طریق، می‌شود معضلات جامعه را حل کرد.
دیدارنیوز: تجربه‌های مدیریتی که شما در آمریکا کسب کرده‌‌اید در شرکت‌های خصوصی آن کشور بوده و تحصیلات شما هم در دانشگاه آیووا انجام شده است. وضعیتی که در آن کشور وجود دارد چطور است و چه سیستمی در شرکت‌های آنجا حاکم است؟
شیخ‌الاسلامی: برای این که یک سازمان خصوصی بتواند به درستی کار کند به فضای رقابتی نیاز دارد. در فضای رقابتی، مفاهیمی مثل بهره‌‌وری و کیفیت، معنی پیدا می‌کند. در آمریکا یا اروپا روی کیفیت، انرژی می‌گذارند. به خاطر این که اگر کیفیت‌‌شان متناسب با خواست مشتری نباشد، از بازار رقابتی بیرون می‌روند.
اگر در یک فضای اقتصادی، بازاری را ساختیم که در بخش‌های عمده آن، رقابت وجود ندارد صحبت کردن از کیفیت و بهره‌‌وری، فقط یک مقوله آکادمیک است.
دیدارنیوز: پس با چه امید و انتظاری، دوره آموزشی سازمان‌های موثر و مبانی نظری را در سازمان مدیریت و برنامه‌‌ریزی استان کرمان برگزار کردید؟
شیخ‌الاسلامی: تغییر در هر سازمانی، می‌تواند چند بُعد داشته باشد. حتی در یک سازمان دولتی که بحث درآمدی و رقابت مطرح نیست، رهبران سازمان از طریق توجه به عامل انسانی، انگیزش افراد، شفافیت و خلوصی که در کارشان نشان می‌دهند، حداقل می‌توانند هزینه‌ها را به شدت پایین بیاورند.
بُعد دیگر این است که خیلی از کسانی که در دوره‌های آموزشی من شرکت می‌کنند در شرکت‌های خصوصی هستند. در بعضی از بخش‌های بازار ایران، رقابت فشرده‌‌ای داریم. برای مثال در صنایع غذایی، رقابت بسیار زیاد است. در صنایع شوینده و بعضی صنایع دیگر، تعداد زیادی بازیگر وجود دارد.
این نوع شرکت‌ها از طریق مدیریت بهتر و رهبری بهتر هم می‌توانند در بازار رقابتی موجود بهتر فعالیت کنند و هم این که با هزینه کمتر، محصولات بهتر و با کیفیت بالاتری را ارائه کنند.
دیدارنیوز: بیش از یک سال از دوره آموزشی برگزار شده در یک سازمان مهم استان کرمان گذشته است. آیا پیگیری کردید که ببینید تفاوتی ایجاد شده و برگزاری آن دوره آموزشی نتیجه و ثمری به دنبال داشته است؟
شیخ‌الاسلامی: در سازمان مدیریت و برنامه‌‌ریزی خیر و این اتفاق نیفتاد. ضمنا انتظاری از آن دوره 2 روزه نداشتم. من به مسئولان آن سازمان گفتم در این دوره 2 روزه، نکات مقدماتی مطرح شد و اگر شما می‌خواهید در ساختار و نحوه کارهای خود تغییر ایجاد کنید، نیاز دارید که یکی، دو سال برنامه توسعه‌‌ای در سازمان اجرا شود. البته چنین برنامه‌‌ای اجرا نشد. ما با دوره آموزشی دو روزه، ممکن است بتوانیم تا حدود 5 درصد در نگاه افراد تغییر ایجاد کنیم. این تغییر هم، کوتاه‌‌مدت است و بعداً یادشان می‌رود.
دیدارنیوز: در این برنامه توسعه‌‌ای چه موضوعاتی باید گنجانیده شود که اجرای آن، فرضاً برای سازمان مدیریت و برنامه‌‌ریزی یک استان موثر واقع شود؟
شیخ‌الاسلامی: توسعه یعنی افزایش ظرفیت افراد و سازمان. یک بخش از این برنامه توسعه‌‌ای، فعالیت مستمر روی توسعه افراد و تغییر نگاه‌‌شان به مسائل است و این که چطور مسائل را حل کنند.
یک قسمت هم مربوط به فرآیندها و نوع انجام کار است و این که نظام تصمیم‌‌گیری به چه صورت است. همه اینها یک مجموعه است و نیاز به زمان دارد تا فرآیندها بازبینی شود. هر فرآیندی که منجر به توسعه فردی، توسعه سازمانی و بالا رفتن ظرفیت‌ها نشود، فرآیند خوبی نیست و مانع چابکی سازمان می‌شود.
دیدارنیوز: سازمان مدیریت و برنامه‌‌ریزی، منابع کشور را بین پروژه‌ها و وزارتخانه‌های مختلف تقسیم می‌کند. در عین حال هر لحظه ممکن است مدیر کل سازمان مدیریت و برنامه‌‌ریزی استان از سمت دولتی خودش برکنار شود. آیا فرصتی هست که تغییر ایجاد شود؟
شیخ‌الاسلامی: این مشکل، یکی از مشکلاتی است که در سازمان‌هایی که مدیریت شان انتصابی است وجود دارد. مدیران به طور سلیقه ای انتخاب می‌شوند و یک مدیر ممکن است دو سال، رئیس یک سازمان باشد. در حالی که فقط دو سال طول می‌کشد که مدیر بفهمد در آن سازمان چه خبر است.
تسلسل تعویض مدیران، خیلی ضرر می‌زند. نحوه انتخاب مدیران نیز، بیشتر بر مبنای روابط است تا شایستگی‌هایی که در فضای رقابتی مورد نیاز است.
دیدارنیوز: یک دوره آموزشی حرفهای بودن هم در پارک علم و فناوری دانشگاه تحصیلات تکمیلی زنجان برگزار کرده‌‌اید. آیا این دوره برای مقامات دولتی بود یا بخش خصوصی در این دوره فعال بودند؟
شیخ‌الاسلامی: عمدتا بخش خصوصی حضور داشتند. البته افراد مختلف حضور پیدا می‌کنند و حرفهای خوبی می‌شنوند. بعد دنبال کار خودشان می‌روند و اتفاق خاصی هم رخ نمی‌دهد.
در دوره آموزشی یک یا دو روزه، برخی مفاهیم و محتوا منتقل می‌شود و افراد را به اصطلاح قلقلک می‌دهد. تغییر، خیلی سخت است. به همین دلیل، سعی کردم با ترجمه دو کتاب «خودفریبی» و «فراتر از خود» به مدیران نشان بدهم که بهتر به مسائل و خصوصاً انسان‌های دیگر نگاه کنند.
دیدارنیوز: در سال 1394 دوره آموزشی مبانی حرفهای بودن را در زنجان برگزار کردید. آیا در این مورد، پیگیری کردید افراد شرکت کننده در این دوره آموزشی، در زندگی و شرکت خودشان دست به چه تغییراتی زدند؟
شیخ‌الاسلامی: خیر. چون یک سمینار دو، سه ساعته بود. معمولا بعد از یک سمینار خاص، دنبال نمی‌کنم. به دلیل این که می‌دانم بی‌‌اثر است. اگر این مساله برای برخی افراد مهم باشد بعد می‌گویند چگونه حرفه‌‌ای‌‌گری را در سازمان خودمان اجرا کنیم.
در این حالت، ابعاد حرفه‌‌ای‌‌گری را به وسیله فرآیندها و سیستم‌های داخل سازمان خودشان، اجرایی می‌کنند. این طور هم نیست که با نصیحت کردن بتوانند کاری انجام بدهند بلکه باید فرآیندها اصلاح شود.
دیدارنیوز: کسانی که در دوره‌های آموزشی زنجان و کرمان حضور داشتند، به طور فردی پیگیری نکردند که اطلاعات بیشتری از شما کسب کنند؟
شیخ‌الاسلامی: خیر. پیگیری خاصی انجام نشده. در بعضی از سازمان‌ها که این دوره را برگزار کردم منجر به ادامه کار شده ولی اینها عمدتاً شرکت‌های خصوصی هستند. من الان با سه، چهار سازمان کار می‌کنم و بیش از این هم فرصت نمی‌کنم.
ما اثرات این آموزش‌ها را اندازه می‌گیریم. این دوره‌های آموزشی، روی روابط داخل سازمان، حل مسائل داخل سازمان و حتی روی روابط خانوادگی افراد هم تاثیر مثبت گذاشته است.
دیدارنیوز: برخی اقتصاددانان و کارشناسان می‌گویند سوءمدیریت در کشور ما وجود دارد و به رئیس جمهور نامه سرگشاده نوشته‌‌اند. برخی هم معتقدند ناکارآمدی و مدیریت ناکارآمد وجود دارد. آیا شما ایده یا توصیه خاصی دارید برای این که کشور ما وضعیت بهتری پیدا کند و رفاه مردم بالاتر برود؟
شیخ‌الاسلامی: من نمی‌گویم سوءمدیریت بلکه می‌گویم ضعف مدیریت وجود دارد. به این سادگی هم نیست. در یک ساختار مشخص، قواعد آن سیستم است که رفتار آدم‌ها را تعیین می‌کند.
از منظر سیستمی تا موقعی که قواعد بازی عوض نشود اگر انسان‌ها یا مهره‌ها را عوض کنیم، تغییر مثبتی اتفاق نمی‌افتد. ما باید قاعده بازی و روش‌های تصمیم‌‌گیری را عوض کنیم تا به‌‌تدریج، رفتار مدیران عوض شود. الان مدیران کاری را انجام می‌دهند که از آنها انتظار می‌رود.
