انحصار، دشمن کیفیت است

دیدارنیوز - افزون بر هفت ماه از سالی که به عنوان سال «حمایت از کالای ایرانی» نامگذاری شده، گذشته است. هر چقدر تولید داخلی افزایش پیدا کند، میزان اشتغال مولد هموطنان ما نیز افزایش پیدا می‌کند. اما تولید محصولی می‌تواند اشتغال پایدار ایجاد کند که کیفیت داشته باشد و در حوزه مدیریت کیفیت، کیفیت مشتمل بر عناصری همچون کاهش قیمت تمام شده محصول، افزایش کیفیت محصول و خدمات پس از فروش است.

در گفت‌‌وگو با دکتر عباس سقایی که متخصص حوزه مدیریت کیفیت و عضو هیأت موسس انجمن مدیریت کیفیت ایران است، کیفیت محصولات داخلی و علت رضایت مصرف کننده ایرانی از برخی محصولات و کالاهای تولید داخل کشور را بررسی کردیم.

دیدارنیوز: سال 1397 به اسم حمایت از کالای ایرانی نامگذاری شده است. از منظر مردم و دستگاه‌های دولتی و حاکمیتی، در حمایت از کالای تولید داخلی چگونه رفتار شد و آیا کالای ایرانی هم بهبود کیفیت را تجربه کرد؟

سقایی: مردم درباره پول خودشان تصمیم می‌گیرند و کالایی را می‌خرند که به نظرشان مطلوبیت و کیفیت آن، نسبت به قیمت آن می‌ارزد. برخی از کالاهای ایرانی، این ویژگی را دارند. البته تعداد این کالاهای داخلی، خیلی کم است. این کالاها محصولات سنتی، کشاورزی و صنایع دستی هستند.

بخش دوم مربوط به تولید کننده است. اصولاً افزایش قیمت یک کالا، باعث می‌شود توقع مردم از آن کالا بیشتر شود. بنابراین شرکت‌ها باید تلاش کنند که قیمت محصول بالا نرود. وقتی قیمت بالا می‌رود باید کیفیت کالای خودشان را نیز افزایش بدهند.

امسال شرکت‌ها و سازمان‌ها دچار مشکلات عدید‌ه‌ای شدند که نه تنها به این موضوع نپرداختند و وارد مرحله بهبود نشدند بلکه فعالیت‌‌شان هم زیر سوال رفته است. یعنی شرکت‌های ایرانی در واردات مواد اولیه به مشکلات اساسی برخورد کردند و خیلی از شرکت‌ها کارشان به تعدیل نیرو کشیده است.

دیدارنیوز: با توافق هسته‌ای، امیدواری‌هایی ایجاد شد که ایران از امکانات، تکنولوژی و سرمایه‌های بین‌‌المللی موجود در اقتصاد جهانی بهره‌‌برداری‌هایی داشته باشد. اما آمریکا در روز 18 اردیبهشت امسال به صورت یک‌‌جانبه از این توافق خارج شد و بالاخره اقداماتی انجام داده که به ضرر ایران است. تا قبل از 18 اردیبهشت امسال آیا صنایع ما تلاش کردند بهبود ایجاد کنند و کالای ایرانی مطلوب مردم باشد؟

سقایی: کیفیت موضوعی است که تحقق آن وقت می‌خواهد. اگر طراحی محصول ما غلط است و لازم است که آن را اصلاح کنیم، این موضوع زمان‌‌بری است. یا اگر لازم باشد فرآیندهای تولید را تغییر بدهیم، آن هم موضوع زمان‌‌بری است. یعنی اصلاً ظرف یک ماه و یک سال و دو سال، امکان‌‌پذیر نیست.

دیدارنیوز: در کشور ما یک بخش خصوصی واقعی وجود دارد و یک تعداد هم شرکت‌های نیمه خصوصی و نیمه دولتی فعال هستند. نحوه فعالیت این دو بخش اقتصاد را که تولید کننده کالاها و خدمات هستند چطور می‌بینید؟

سقایی: تفاوت بخش خصوصی و بخش دولتی، در این است که غالباً بخش خصوصی تمایل دارد این بهبود را انجام بدهد. در مجموعه دولتی، این خواست اصلاً وجود ندارد یا این که خیلی کمرنگ است.

در بعضی از صنایع ما مثل صنعت خودرو، ما زیان انباشته چند هزار میلیارد تومانی داریم. پس معلوم است که جزو موضوعات کلیدی این نوع بنگاه‌های اقتصادی نیست. فعالیت این صنایع به دلیل این است که اشتغال ایجاد می‌کنند یا بحث‌های سیاسی مطرح است.

در بخش خصوصی ما، دو دلیل می‌توان مطرح کرد. یا دست شرکت‌های خصوصی بسته است و در نتیجه نمی‌توانند کیفیت را ارتقا بدهند و یا این که واقعا نمی‌توانند کیفیت را ارتقا بدهند. کیفیت، هم نیاز به مهارت تخصصی دارد، هم نیاز به مهارت مدیریتی دارد و هم نیاز به تخصص آماری.

دیدارنیوز: از دید شما، چه صنایعی در بخش خصوصی ایران موفق بوده‌‌اند؟

سقایی: حتی در دوران شدید تحریم و در بدترین شرایط، برخی شرکت‌های ایرانی محصول خودشان را به کشورهای کانادا و آمریکا و اروپا صادر کردند. محصولات این شرکت‌ها نیز در حوزه تولید با فناوری سطح بالا (High Tech) بوده است.

برای مثال، می‌توانم صنایع الکترونیک را نام ببرم. موفقیت این شرکت‌ها به این دلیل بود که درک درستی از کیفیت دارند. در صنایع برودتی، باز من یک مجموعه موفق را می‌شناسم که محصولات خود را به بخشی از اروپا صادر می‌کند.

دیدارنیوز: این محصولاتی که با فناوری بالا در ایران تولید می‌شوند و شما می‌گویید به آمریکا و کانادا صادر می‌شود آیا مورد مصرف مردم در ایران هم هستند که این محصولات داخلی  باکیفیت شناخته شوند؟

سقایی: بله و مردم هم خیلی اوقات از این نوع محصولات ایرانی راضی هستند و به عنوان برند، این محصولات را می‌شناسند. این محصولات داخلی باکیفیت باعث شده‌‌اند واردات این نوع محصولات انجام نشود.

دیدارنیوز: به طور مشخص اسم می‌برید که چه کالایی در ایران تولید می‌شود که از لحاظ کیفیت در سطح مطلوبی قرار دارد؟

سقایی: در صنایع پزشکی، محصولاتی را می‌شناسم که در اغلب بیمارستان‌های کشورمان استفاده می‌شود. خیلی از بیماران هم از این نوع محصولات استفاده می‌کنند. محصولاتی که علائم حیاتی بدن را با آن می‌شود کنترل کرد، جزو محصولات باکیفیت تولید ایران است. در صنایع برودتی و حرارتی نیز، صادرات هیتر به اروپای شرقی را داریم. برندهایی خوبی هم در کشور داریم که محصولات آنها صادر می‌شود.

دیدارنیوز: اما در مجموع صادرات کالایی ایران در سال 1395 در حد 44 میلیارد دلار و صادرات سال 1396 در حد 47 میلیارد دلار بوده است. عمده صادرات غیرنفتی ایران مربوط به محصولات پتروشیمی و کالاهای وابسته به نفت است.

سقایی: بالاخره با چند گل بهار نمی‌آید و کیفیت از پیچیدگی‌هایی برخوردار است. واقعیت این است که دولت و مجموعه دولتی، اغلب نفس تولیدکنندگان را می‌گیرند. الان مشکل تولید کنندگان این است که چگونه مواد اولیه مورد نیاز را وارد کشور کنند.

دیدارنیوز: صنایع فعال در حوزه مواد غذایی چگونه موفق شده‌‌اند و چطور است که صادرات نسبتاً قابل توجهی در زمینه شیرینی و شکلات به خارج از کشور دارند؟

سقایی: علت این موفقیت به طرح‌‌ریزی کیفیت برمی‌گردد. اشتباه ما این است که فکر می‌کنیم کیفیت، با کنترل حاصل می‌شود. در حالی که کیفیت باید در محصول ما خلق شود. یعنی موقعی که ما به طراحی، استخدام آدم‌ها و خرید ماشین آلات فکر می‌کردیم، باید کیفیت را خلق می‌کردیم.

بخشی از موفقیت صنایع غذایی ایران، به همین دلیل است و قابلیت کار را طوری دیده‌‌اند که محصول‌‌شان بتواند رقابت کند. اما در صنعت خودرو، با پلَتفُرمی (مجموعه موتور و شاسی و سیستم انتقال قدرت خودرو) خودرو تولید می‌شود که تکنولوژی آن مربوط به 40 سال قبل است.

دیدارنیوز: نظرسنجی‌هایی در مورد کیفیت کالاهای ایرانی انجام شده است. در یک نظرسنجی نتیجه این طور است که بالاترین سطح رضایتی که مردم ایران از مواد غذایی دارند، در حد 51 درصد و لوازم آرایشی در حد 26 درصد است. پوشاک ایرانی هم در حد 41 درصد رضایت ایرانی‌ها را جلب کرده است. به چه علت مواد غذایی تولید داخلی بالاترین مطلوبیت را بین مردم ایران دارد؟

سقایی: صنایع غذایی ما، سه ویژگی دارند. یک ویژگی این است که کارخانه‌های موفق، نگاه بلندمدت داشتند و دارای مدیرانی بودند که در زمان طراحی، به خلق کیفیت فکر کردند. یک ویژگی دیگر، رقابت نسبتا سنگین در صنایع غذایی و صنایع لبنی است. برای مثال، توان تولید ماکارونی در ایران، چند برابر تقاضای داخلی است. بنابراین، معلوم است که در این صنعت، رقابت بیشتر است.

ویژگی سوم صنایع غذایی ایران، این است که انتظار مردم در مورد محصولات غذایی، محدودتر است. اما انتظار ما در مورد اینترنت یا خودرو این طور نیست. چون با دیدن خودروهای تولیدی کشورهای دیگر در تلویزیون و فیلم‌ها، انتظار و توقع افراد جامعه، رشد کرده است.

اصولاً رضایت یک حس است و کیفیت هم، ناشی از دو مولفه انتظار و عملکرد است. وقتی انتظار مردم، پایین است یک مقدار کیفیت بالاتر نشان داده می‌شود.

دیدارنیوز: اگر واردات محصولات لبنیاتی به ایران انجام شود، آیا احتمالا رضایت مردم از محصولات غذایی تولید ایران کاهش پیدا می‌‌کند؟

سقایی: حتماً همین طور است. اگر مردم بتوانند با قیمت مناسبی محصولات مشابه خارجی را داشته باشند این اتفاق می‌افتد. قبلاً کارخانه‌های نوشابه ما مثل زمزم، فعال بودند اما نتوانستند در مقابل کوکاکولا، پپسی، سون آپ و فانتا رقابت کنند.

دیدارنیوز: محصولات صنایع غذایی ایران مثل شکلات و شیرینی و ماکارونی به کشورهایی صادر می‌شود که در آنجا بازار رقابتی وجود دارد. این محصولات تولید ایران از چه قابلیتی برخوردارند که در کشورهای دیگر تداوم فروش دارند؟

سقایی: موفقیت صنایع غذایی ما به نیروی کار ارزان و مواد اولیه برمی‌گردد. هر کالایی که تولید می‌کنیم مواد اولیه آن داخلی باشد و وابسته به ارز نباشد، قیمت محصول پایین می‌ماند. یک بخش هم مربوط به انرژی ارزان در ایران است.

در مقابل، هر چه لازم باشد که مواد اولیه و قطعه را از خارج از کشور وارد کنیم و میزان ارزبری بالا برود و هر چقدر از نیروی انسانی کمتر استفاده شود و از تکنولوژی سطح بالا برای تولید استفاده شود، در آنجا وضع ما بدتر است.

در حال حاضر بعضی دامداران شیر تولیدی خودشان را نمی‌فروشند. وقتی که صنایع غذایی ما در زمینه تهیه مواد اولیه این طور مشکلاتی پیدا کرده‌‌اند نه تنها صادرات‌‌شان کم می‌شود بلکه یک بخش از کارخانه‌ها نیز ممکن است تعطیل شود و صنایع غذایی ما ضعیف می‌شوند.

دیدارنیوز: در کشورهای توسعه یافته، مردم در خصوص تولید کالای باکیفیت به چه صورت نقش بازی می‌کنند؟

سقایی: در کشورهای توسعه یافته مشتری، متوقع است و امکان انتخاب‌های متعدد دارد. مشتری، کارخانه‌ها را مجبور می‌کند که جنس بهتر را تولید کنند. ما مشکلاتی در زمینه ارتقای کیفیت داریم و برای رفع این مشکلات باید به چند موضوع توجه کرد.

اول این که دشمن کیفیت، انحصار است. هر چه انحصار، بیش‌‌تر باشد کیفیت از اهمیت می‌افتد.

موضوع دوم این است که مردم، باید مطالبه‌‌گر باشند و محصول بی‌‌کیفیت را قبول نکنند.

بنابراین، یک بخش از مشکل، فرهنگی است. یک بخش دیگر، سواد بهبود کیفیت است. ما سواد بهبود کیفیت نداریم. شرکت‌های ایرانی درگیر نمایش، جایزه، استاندارد و گواهینامه هستند. مشاوران هم دنبال این هستند که با موضوع کیفیت، درآمد کسب کنند. یک عبارت یا یک گواهینامه یا جایزه را به شرکت‌ها می‌فروشند.

یک بخش از مشکل نیز به این موضوع برمی‌گردد که ساختار اقتصاد ما، به سمت کیفیت نیست. اقتصادی که نمی‌تواند مواد اولیه را تامین کند و نمی‌تواند فناوری مورد نیاز را ایجاد کند، در نتیجه قادر نیست بستر ارتقای کیفیت را ایجاد کند.

البته به همان اندازه که وضعیت ما، وضعیت نامناسبی است به همان اندازه فرصت وجود دارد. یعنی اگر سازمان و شرکتی، بازار مناسبی را انتخاب کرده باشد و نیت آن، این باشد که از طریق ارتقای کیفیت، محصول بهتر عرضه کند، به همان مقدار که وضعیت بقیه شرکت‌ها خراب است، برای این شرکت فرصت رشد وجود دارد.