ضرورت احیای برجام؛ ایران بازار انرژی «عراق» را از دست می‌دهد؟

دیدارنیوز: سفر جو بایدن به خاورمیانه بار دیگر بحث از دست رفتن بازار انرژی عراق را برای ایران در محافل اقتصادی و سیاسی داغ کرده است.

با نگاهی به تحرکات منطقه‌ای می‌توان دریافت که صف‌بندی‌های جدیدی بر علیه جمهوری اسلامی ایران در حال شکل گیری است. عمده این تحرکات نیز به مباحث اقتصادی و محدودسازی مراودات ایران با کشور‌های منطقه تاکید دارد. سفر جو بایدن به سعودی و حضور پررنگ عراقی‌ها در جده نیز یکی از نشانه‌های تلاش برای ایجاد چنین صف‌بندی خطرناکی بود.

ریاض و بازار انرژی عراق
هرچند بسیاری از تحلیلگران معتقدند این سفر عایدی چندانی برای جو بایدن نداشت، اما رد پای دیپلماسی انرژی در جای جای ملاقات‌های دیپلماتیک در حاشیه این سفر قابل مشاهده است. هرچند بسیاری بر موضوع افزایش ظرفیت تولید نفت ریاض تاکید می‌کنند. اما مباحث دیگری هم در حاشیه بحث افزایش عرضه نفت مطرح شد که مهمترین آن‌ها بحث صادرات انرژی به عراق بود.

به باور بسیاری از صاحبنظران ائتلاف ضدایرانی مورد اشاره قصد دارد سهم ایران از بازار انرژی منطقه را تا حد ممکن محدود کند. به نظر می‌رسد هدف نهایی این اقدامات نیز ایجاد انزوای سیاسی و امنیتی سنگین برای ایران از طریق ایزوله کردن اقتصادی کشور است. اما آیا سعودی‌ها توان عرضه انرژی در منطقه و به جای ایران را دارند؟

بهمن ۱۴۰۰ بود که دولت سعودی توافقی با بغداد برای ورود این کشور به بازار انرژی عراق ترتیب دادند. طبق این توافق، ریاض متعهد به تامین بخشی از نیاز عراقی‌ها به برق، شد. کارشناسان معتقدند هدف ریاض از این دست توافقات به صفر رساندن نیاز بغداد به برق ایران است.

نگاهی به ظرفیت تولید برق در عربستان سعودی (۳۳۸هزار گیگاوات ساعت در سال ۲۰۲۰) و مقایسه آن با توان تولیدی ایران (۳۴۳هزار گیگاوات ساعت در سال ۲۰۲۱) ماجرا را کمی پیچیده می‌کند. این اطلاعات که از وبسایت ceic تهیه شده نشان می‌دهد ظرفیت تولید برق در عربستان چندان فاصله‌ای با توان تولیدی ایران ندارد.

اما نکته نگران کننده آهنگ توسعه ظرفیت تولید انرژی در سعودی است. دلیل این امر نیز به روشنی باز بودن دست عربستان برای جذب سرمایه‌گذار است. فرصتی که متاسفانه به دلیل تحریم‌های ظالمانه علیه ایران برای صنعت برق کشور عملا وجود ندارد.

دیپلماسی انرژی در تیررس ائتلاف‌های ضدایرانی
امیر پسنده‌پور، تحلیلگر سیاست خارجی با اشاره به شکل‌گیری ائتلافی خطرناک در منطقه، عنوان کرد: موضوع اتصال شبکه برق عراق به کشور‌های حاشیه خلیج فارس به خصوص عربستان (و در حاشیه کویت) جزو برنامه‌های مهم و محوری کاهش سطح دیپلماسی انرژی بین ایران و عراق است.

وی در ادامه افزود: با توجه به اینکه ایران همواره یکی از تامین‌کننده‌های بزرگ و مهم برق عراق بوده و جهت توسعه دیپلماتی انرژی، مزیت هم کم نداشته است. این مسئله نیز خواه ناخواه مانند سایر مباحث اقتصادی و در‌هم‌تنیدگی‌های موضوعی سبب‌ساز ایجاد نفوذ در کشور‌ها می‌شود.

این کارشناس روابط بین‌الملل بیان کرد: به عبارتی بدون لشکرکشی و اعمال سیاست‌های نظامی‌گری می‌توان قدرتی نرم ایجاد کرد. باید توجه داشت این مسائل در ساختار امروز جهان از جمله مهم‌ترین مولفه‌های ایجاد قدرت و امنیت هستند.

انزوای سیاسی با ابزار اقتصادی
پسنده‌پور گفت: از همین رو است که ائتلاف‌های ضدایرانی با توجه به احیا نشدن برجام (تا به این لحظه) به عنوان یک معاهده امنیتی، باز هم اقتصاد و این بار دیپلماسی انرژی را هدف قرار می‌دهند. این ائتلاف‌ها سعی دارند با کاهش گام‌به‌گام وابستگی عراق به واردات برق از ایران، سطح قابل اعتنایی از روابط اقتصادی را مسدود کنند.

وی یادآور شد: از سوی دیگر به نظر می‌رسد جریان مورد اشاره، برای منزوی کردن ایران در منطقه از طریق ایجاد نوعی محاصره اقتصادی برنامه‌هایی جدی را در دست اجرا دارد.

این تحلیلگر سیاست خارجی اظهار کرد: با این حال جا دارد سیاستگذاران و مسئولان اجرایی در حوزه روابط بین‌الملل و سیاست‌های کلان کشور، این موضوعات را با دقت و وسواس دنبال کنند. چرا که با توجه به مناقشه نظامی و جنگ روسیه علیه اوکراین، بحث دیپلماسی انرژی می‌توانست یکی از برگ‌های برنده کشور‌های صادرکننده باشد.

سعودی چگونه آمریکا را عقب راند؟
پسنده‌پور با یادآوری مواضع دولت بایدن در قبال سعودی‌ها، عنوان کرد: ایالات متحده بر خلاف آنچه که در گذشته دستورالعمل کاخ سفید بوده، اقداماتی را با هدف انزوای عربستان سعودی ترتیب داده است. این تغییر موضع آمریکایی‌ها نیز به دلیل نقض حقوق بشر در جنگ یمن (توسط عربستان سعودی) و پروند قتل خاشقچی بوده است.

وی افزود:، اما شواهد حاکی از تسلیم ایالات متحده در برابر توان سعودی‌ها در حوزه تولید انرژی است. همین موضوع می‌تواند اهمیت و جایگاه دیپلماسی انرژی را در جهان مشخص کند. باید توجه داشت دیپلماسی انرژی در بزنگاه‌ها می‌تواند عمق نفوذ منطقه‌ای و حتی جهانی یک کشور را ایجاد و یا گسترده‌تر کند.

این کارشناس ادامه داد: اما شوربختاته ایران به‌عنوان کشوری با منابع عظیم نفت و گاز نه تنها نتوانسته از این موقعیت بهره کافی را ببرد، بلکه حالا در موضوع فروش برق به عراق هم موقعیت خود را در خطر می‌بیند. به عبارتی ما در شرایطی هستیم که از دست رفتن بازار عراق برای صادرات برق کاملا محتمل است.

از همین رو ضروری است که دست به یک بازنگری جدی در مفاهیم عرصه دیپلماسی صورت بگیرد. واقعا باید تلاش کرد دیپلماسی اقتصادی را از این خواب زمستانی بیدار کرد.

احیای برجام ضروری است
این تحلیلگر سیاست خارجی با تاکید بر اهمیت توافق برجام و احیای آن، گفت: البته نباید فراموش کرد که این سیاست‌ها در سایه احیای برجام امکان تحقق و اجرا خواهند داشت. مادامی که تحریم‌های تنبیهی ذیل معاهده و توافق برجام بر ما مترتب باشد در این وضعیت آچمز همچنان گرفتار خواهیم ماند. متاسفانه باید گفت تلاش‌هایی که در سطح منطقه اوراسیا و شاید آمریکای جنوبی صورت گرفته پاسخگوی نیاز‌های اقتصادی ایران نخواهد بود. حتی می‌توان ادعا کرد که این تلاش‌ها تا سقف ۱۰ درصد از ظرفیت مورد بحث را نیز جبران نخواهد کرد.

پسنده‌پور در پایان خاطرنشان کرد: به باور من امروز ما به یک نگاه واقع گرایانه و بازنگری جدی در تعریف و تبیین مولفه‌های ایجاد قدرت و امنیت در حوزه دیپلماسی نیاز داریم.

ایران بازار انرژی عراق را از دست می‌دهد؟
علی ماجدی، سفیر اسبق ایران در آلمان، برزیل و ژاپن و معاون اسبق وزارت نفت گفت: در شرایط فعلی و آنچه که در مورد انرژی در ایران مطرح است، به علت فقدان سرمایه‌گذاری در این حوزه به تدریج ظرفیت صادراتی برق و گاز خود را از دست داده‌ایم. با نگاهی به وضعیت انرژی در ایران درمی‌یابیم که در فصل تابستان معمولا با قطعی برق مواجه هستیم و در فصل زمستان هم کمابیش مشکل گاز داریم.

این دیپلمات باسابقه جمهوری اسلامی ایران در ادامه تاکید کرد: بنابراین با توجه به مساله تحریم‌ها، هم در زمینه تولید برق و هم توسعه میادین گازی و یا افزایش ظرفیت، سرمایه‌گذاری نکرده‌ایم. از طرفی هم نتوانسته‌ایم سرمایه‌های خارجی را جذب کنیم. از همین رو ظرفیت صادراتی ایران در زمینه برق و گاز رو به کاهش رفته است. این در حالیست که ما برق و گاز را اکثرا به کشور‌های همسایه صادر می‌کردیم.

وی افزود: برای مثال گاز به ترکیه و برق به عراق صادر می‌شد. اما در حال حاضر ظرفیت کافی برای صادرات انرژی وجود ندارد. متاسفانه ایران با وجود داشتن دومین منبع گازی در جهان این پتانسیل را از دست داده است.

سفر بایدن به خاورمیانه و مبحث انرژی
ماجدی با اشاره به سفر رییس‌جمهوری ایالات متحده آمریکا به خاورمیانه، بیان کرد: سفر جو بایدن به اسرائیل، عربستان و کشور‌های منطقه کاملا به بحث انرژی مربوط است. عملا در این سفر سعی شد وابستگی کشور‌هایی مانند عراق از نظر برق یا گاز به ایران کاهش داده شود. در واقع تلاش‌هایی صورت گرفت تا کشور‌های دیگری جای ایران را بگیرند.

سعودی چند مرده حلاج است؟
معاون اسبق وزیر نفت به ظرفیت‌های سعودی‌ها اشاره کرده و گفت: این که آیا واقعا عربستان سعودی در زمینه برق چنین ظرفیتی را دارد که بتواند جایگزین ما شود، نمی‌دانم. اما احتمال اینکه این پتانسیل وجود داشته باشد یا بالقوه بتوانند سریعا این کار را انجام دهند وجود دارد. طبیعتا با توجه به میزان صادرات نفت، عربستان هم درآمد ارزی بسیار بالایی دارد و هم در جذب سرمایه‌گذار خارجی به‌سادگی عمل می‌کنند.

مشکل ایران کجاست؟
این کارشناس دیپلماسی انرژی ادامه داد: بنابراین اگر ما بخواهیم سیاست‌های فعلی را ادامه دهیم در آینده ظرفیت‌های صادراتی انرژی خود را در منطقه از دست می‌دهیم.

وی افزود: ما در دو محور ضعف داریم؛ یکی از جهت افزایش ظرفیت‌هایی که باید برای جذب سرمایه‌گذار خارجی ایجاد می‌شد. از سوی دیگر در بازار‌های جهانی و منطقه‌ای هم صف‌بندی‌های جدید امریکا، عربستان و اسرائیل خطرآفرین است. البته ممکن است اجرای سیاست این صف‌بندی‌ها زمان‌بر باشد. اما اگر در آینده این فرصت‌ها را از دست بدهیم، قطعا بیشتر در منطقه محصور خواهیم شد.

کلید حل مشکل؛ انرژی‌های تجدیدپذیر!
سفیر سابق ایران در آلمان، برزیل و ژاپن گفت: البته خوشبختانه بحث‌هایی در حوزه انرژی‌های نو در کشور آغاز شده است. ایران در این زمینه‌ها خصوصا انرژی خورشیدی، زمینه‌های توسعه فراوانی دارد. امیدوارم که در آینده دولتمردان و سیاست‌مداران ما بیشتر به این مسائل توجه کنند. چون ایران بالقوه می‌تواند از انرژی‌های تجدید‌پذیر بهره‌برداری به مراتب بیشتری داشته باشد.

ماجدی در پایان خاطرنشان کرد: اگر چنین سیاستی اعمال شود طبیعتا می‌توانیم گاز و برق بیشتری هم به کشور‌های منطقه صادر کنیم. البته این موضوع مبحث کلان و بلندمدتی است که نیازمند ایجاد اعتماد متقابل برای صادرات در منطقه است. از طرفی هم باید امنیت سرمایه‌گذاری در کشور وجود داشته باشد تا سرمایه به این حوزه جذب شود.