روسيه، چگونه سوئد و فنلاند را به ناتو نزديک‌تر كرد؟

دیدارنیوز: حمله روسیه به اوکراین که در روسیه با نام «عملیات ویژه نظامی» و در کشور‌های غربی با عنوان «جنگ روسیه علیه حاکمیت اوکراین»، «جنگ علیه امنیت اروپا»، «تجاوز به جهان آزاد» و... از آن یاد می‌شود، نه تنها سبب ایجاد محیط امنیتی جدیدی در سطح بین‌المللی شده است، بلکه سبب تغییر در «گزینه‌های امنیتی» برخی کشور‌ها نیز شده است؛ از جمله تغییرات عمده‌ای که در اولویت‌های امنیتی و استراتژیک فنلاند و سوئد ایجاد کرده است.

فنلاند و سوئد تنها کشور‌های اروپای شمالی هستند که تاکنون به ناتو ملحق نشده‌اند. اگرچه این دو کشور، طرح‌هایی برای همکاری با ناتو (طرح‌هایی شبیه به مشارکت برای صلح ناتو از سال ۱۹۹۴ و مشارکت در شورای اروپا آتلانتیک در سال ۱۹۹۷) و همکاری با ایالات متحده، داشته‌اند، اما هر دو بازیگر شمالی، همواره به اولویت‌های امنیتی خود در کنار «اولویت‌های امنیتی روسیه» توجه کرده‌اند، به‌نحوی که مدلی امنیتی به نام «موازنه نوردیک» در دوره جنگ سرد ایجاد شد که در ادبیات روابط بین‌الملل به وضعیتی اشاره دارد که «ترتیبات امنیتی برای انطباق با تهدیدات امنیتی و ایجاد ثبات در اروپای شمالی طراحی شده و از یک سو، یک سوئد مسلح، اما بی‌طرف، در کنار فنلاند که «رابطه ویژه» با مسکو داشته در جناح چپ و مایل به شرق و از دیگر سو، یک دانمارک و نروژ که با عضویت «کمجان» در ناتو در جناح غربی قرار داشتند» (دیوید آرتر، سیاست و حکومت در اسکاندیناوی، ۱۴۰۰: ۴۷۴) هندسه شکلی این موازنه را ایجاد می‌کردند. با این حال، بعد از دوره جنگ سرد، بحث‌های بسیاری در سطح اجتماعی برای الحاق به ناتو در سوئد و به‌طور پیوسته در فنلاند وجود داشته است.

ترک برداشتن تعصب امنیتی؛ احترام به اولویت‌های روسیه!
اما هجوم روسیه در سال ۲۰۱۴ به شبه‌جزیره کریمه، تحرکات روسیه در شمال و شمالگان، تحریکات در اطراف جزیره گاتلند سوئد و... تعصب امنیتی «احترام به اولویت‌های امنیتی روسیه در سوئد و فنلاند» که به معنای عدم الحاق به ناتو بوده را در هر دو کشور با تردید همراه کرده است. اگرچه تقویت روابط بین واشنگتن، فنلاند و سوئد، توافقنامه سال ۲۰۱۶ بین مقامات سوئدی و اتحاد آتلانتیک شمالی (که استفاده از ارتش امریکا و ناتو در سوئد را مجاز می‌دانست) و به‌طور خاص بیانیه سه‌جانبه مه سال ۲۰۱۸ به‌منظور تعمیق همکاری دفاعی را از جمله موارد فاصله گرفتن از سیاست تاریخی بی‌طرفی این دو کشور درنظر گرفته‌اند، با این حال این دو کشور در عمل همواره در تلاش برای حفظ سیاست بی‌طرفی بوده‌اند، بنابراین نزدیکی بیشتر به ناتو یا تغییر در اولویت‌های امنیتی سوئد و فنلاند، موضوع تازه‌ای نیست و تا حد بسیاری به افزایش نگرانی‌های امنیتی این دو کشور بر می‌گردد.

اگرچه گزینه ناتو، یکی از گزینه‌های احزاب مخالف دولت (خصوصا در سوئد) بوده است، با این حال در همان زمان نیز حزب حاکم سوسیال دموکرات به رهبری استفان لوون مخالف سرسخت گزینه ناتو بود. در همین راستا مجلس ریکسداگ سوئد در بودجه سال ۲۰۱۹ بیشترین افزایش بودجه دفاعی از سال ۱۹۵۰ را تصویب کرد و به عدد ۱۱ میلیارد دلار به صورت سالانه رساند. علاوه بر افزایش بودجه، افزایش قابل توجه شمار پایگاه‌ها نیرو‌های مسلح سوئد نزدیک به دوبرابر آنچه وجود داشت و تعداد سربازان به ۸ هزار تن (دو برابر سال ۲۰۱۹)، تقویت نیروی دریایی سوئد و سایر موارد نیز در بودجه دفاعی سال ۲۰۲۰ مندرج بود.

تهاجم به اوکراین و تشکیک نسبت به گاو مقدس بی‌طرفی!
با این حال تهاجم اخیر روسیه به خاک اوکراین به بهانه نازی‌زدایی و حمایت از روس‌تبار‌های منطقه دونباس و با هدف ناتوزدایی از کشور‌های همسایه، وضعیتی را به وجود آورده که به تعبیر «سانا مارین» نخست‌وزیر فنلاند، «گفتگو‌ها در فنلاند در بین مردم، پارلمان، رییس‌جمهور و با تمام احزاب» در حال انجام است و پیامد آن را در نظرسنجی‌های اخیر و موافقت اکثریت مردم در هر دو کشور نسبت به پیوستن به ناتو می‌توان مشاهده کرد و به تعبیر «ماگدالنا آندرشون» نخست‌وزیر سوئد «مساله امنیت به شکل خیره‌کننده‌ای تغییر یافته است.» این درحالی است که گزینه «بی‌طرفی» در یک دوره طولانی تاریخی برای سوئد یک گاو مقدس، قلمداد می‌شد و رهبران سیاسی این کشور تا همین اواخر نیز بر آن اصرار می‌ورزیدند، برای مثال «آن لینده» وزیر خارجه در ۱۲ ژانویه سال ۲۰۲۰ نسبت به تصمیم مجلس (ریکسداگ) که خواستار الحاق سوئد به ناتو شده بود، آن را به‌شدت به ضرر اصل «بی‌طرفی» سوئد قلمداد کرد و این تنها یک نمونه از مخالفت‌ها بوده است. با این حال این انتخاب امنیتی دست‌کم محل تردید یا روی میز قرار گرفته است و مهم‌ترین مقامات امنیتی سوئد از جمله «دانیل اولسون» سرپرست اطلاعات ارتش سوئد، نزدیکی «کالینینگراد» به سوئد را یک تهدید تلقی کرده (مصاحبه با رسانه‌ها ۱۹ آوریل ۲۰۲۱) و ضرورت روابط با امریکا را اجتناب‌ناپذیر می‌دانند. این تردید تا حدی بوده که پیشنهادات ۱۷ دسامبر سال ۲۰۲۱ روسیه به ناتو مبنی بر نزدیک نشدن به مرز‌های روسیه، با نگرانی سوئد درخصوص گزینه‌های امنیتی آتی این کشور همراه شده و اتفاقات اوکراین بر این موضوع افزوده است.

سوئد و فنلاند در چه صورت به ناتو می‌پیوندند؟
پاسخ به این سوال را می‌توان در پنج سطح مورد بررسی قرار داد؛ سطح اجتماعی، حزبی، رهبران سیاسی، تحرکات روسیه، ناتو. با شروع تجاوز روسیه به شرق اوکراین، دستور کار «گزینه امنیتی ناتو» در سطح اجتماعی و حزبی هم در فنلاند و هم به ویژه در سوئد بالا گرفت. برای مثال در سطح نظام اجتماعی، نظرسنجی‌های اخیر (بعد از حمله روسیه به اوکراین) نشان می‌دهد نزدیک به ۵۰ درصد از سوئدی‌ها موافق الحاق به ناتو هستند و میزان مخالفان به زیر ۳۰ درصد رسیده است و این می‌تواند موضوعی بسیار مهم در انتخاب‌های دولت سوسیال‌دموکرات باشد.

در سطح نظام حزبی در صحنه داخلی سوئد، حزب محافظه‌کار، احزاب میانه‌رو، لیبرال‌ها و دموکرات‌های مسیحی و راست‌گرایان از حامیان عضویت در ناتو خصوصا بعد از حمله به اوکراین شده‌اند. مهم‌ترین مخالف پیوستن به ناتو در سوئد، حزب سوسیال‌دموکرات به رهبری ماگدالنا آندرشون نخست‌وزیر است. استدلال اصلی آندرشون این است که پیوستن به ناتو، وضعیت اروپای شمالی را بی‌ثبات خواهد کرد. با این حال، موافقت احزاب مخالف دولت با عضویت در ناتو، از یک جهت برای دولت سوسیال‌دموکراتی که به تازگی از بحران مالی ناشی از کرونا خلاصی یافته، می‌تواند با دید مثبت در نظر گرفته شود و آن اینکه این احزاب با افزایش بودجه دفاعی به ۲ درصد تولید ناخالص داخلی که مورد توجه ناتو بوده است، موافق هستند و این موضوع برای دولت سوسیال‌دموکرات که برای افزایش بودجه نظامی (بدون توجه به شرایط جدید امنیتی)، با دردسر‌هایی در مجلس مواجه شد، خود تسهیل‌کننده خواهد بود.

در سطح سوم و رهبران سیاسی اگر بخواهیم از نقطه‌نظر فنلاند به عضویت در ناتو نگاه کنیم، مسیر عضویت «از سوئد» می‌گذرد. به همین دلیل است که رهبران سوئد و فنلاند به صورت همزمان و باهم تا ۲۶ فوریه سال ۲۰۲۲ همواره از عدم قصد و نیت برای پیوستن به ناتو صحبت می‌کردند. در این تاریخ آندرشون نخست‌وزیر سوئد از عدم وجود «هیچ برنامه‌ای» برای پیوستن به ناتو صحبت کرد و گفته بود که «روسیه تهدید نگران‌کننده‌ای برای سوئد نیست.» بعد از تجاوز روسیه به اوکراین، رهبران هر دو کشور در حال کنترل وضعیت متشنجی بودند که می‌توانست امنیت آن‌ها را دستخوش آسیب کند و اروپای شمالی را همچون اروپای شرقی آبستن ناامنی کند. فشار‌های اجتماعی و احزاب رقیب در مجلس سوئد (ریکسداگ) و همچنین مجلس نروژ (ادوسکونتا) یکی از مهم‌ترین زمینه‌هایی می‌تواند باشد که سوسیال‌دموکرات‌ها را وادار به حرکت به سمت گزینه ناتو می‌کند. با این حال بعد از تجاوز به اوکراین، آندرشون در ۳۱ مارس ۲۰۲۲ اظهار داشت که «می‌خواهیم بهترین تصمیم را برای سوئد اتخاذ کنیم» و در ۹ مارس ۲۰۲۲ اظهار داشت «قصد داریم تحلیل گسترده‌ای از سیاست امنیتی سوئد داشته باشیم» و منظور از این تحلیل گسترده‌تر، گزینه ناتو بود. با این حال هنوز در رهبران سوسیال‌دموکرات سوئد نسبت به ناتو تردید‌ها وجود دارد. برای مثال وزیر دفاع سوئد هولتکویست در همین تاریخ گفته بود «تا وقتی وزیر دفاع است، هرگز درخواست عضویت در ناتو مطرح نخواهد شد.»

در سطح چهارم و روسیه، افزایش تحرکات اخیر روسیه در دریای بالتیک و شمالگان نیز برای هُل دادن سوئد و فنلاند به سمت ناتو بی‌تاثیر نخواهد بود. برای مثال می‌توان به مسائلی شبیه به ورود زیردریایی‌های روس به دریای بالتیک و اطراف جزیره گاتلند سوئد (به سوئدی یوتلند) و پرواز جنگنده‌های این کشور بر فراز مرز‌های هوایی و سرزمینی سوئد و فنلاند اشاره کرد. موضوعی که سبب تصمیم سوئد در دسامبر ۲۰۱۷، مبنی بر تاسیس نخستین هنگ نظامی بعد از جنگ دوم جهانی در دریای بالتیک و جزیره گاتلند به سبب افزایش پرواز‌های هواپیما‌های روسی در دریای بالتیک شد. اضافه بر این، ورود زیردریایی‌های روسی به مرز‌های سوئد در سال ۲۰۱۸ و ایجاد یک شوک امنیتی در نهاد‌های امنیتی سوئد بود که لزوم توجه به تقویت توان دفاعی را در این کشور مهم جلوه داد و متعاقبا سبب تصویب بودجه دفاعی در ریکسداگ مبنی بر احداث پایگاه‌های نظامی، ناوگان‌های جنگی، استفاده از توان سایبری، تا سال ۲۰۳۵ توسط وزارت دفاع سوئد شد. علاوه بر این استقرار «نیرو‌های واکنش سریع دفاع هوایی ناوگان بالتیک روسیه» به منظور رهگیری اهداف خود در بالتیک و ایجاد «حساسیت‌های امنیتی» نسبت به این منطقه که در پی توافق مه سال ۲۰۱۸ سوئد و امریکا ایجاد شد، از جمله این موارد است. البته با نگاه کردن از نقطه‌نظر روسیه، علت این افزایش حساسیت به سبب پرواز بمب‌افکن‌های ایالات متحده بر فراز جزیره گاتلند سوئد و دریای بالتیک بود و روسیه بر آن بود که بی‌طرفی سوئد می‌تواند نقض شده و نگرانی اصلی روسیه نسبت به افزایش تحرکات در بالتیک توسط امریکا فزونی یابد.

با این حال، این موضوع در قالب سطح تحریک روسیه قابل تحلیل است. همچنین می‌توان به تحرکاتی که روسیه در دریای بالتیک و متعاقبا پرواز‌های (جاسوسی) روسیه بر فراز سه نیروگاه برق هسته‌ای سوئد در «فورسمارک»، «اسکاشهامن» و «رینگالز» ترتیب داده و می‌دهد، اشاره کرد. موضوعی که در ۱۷ ژانویه سال ۲۰۲۰ واکنش «مایکل کالسون»، رییس بخش عملیات در نیرو‌های دفاعی سوئد را در پی داشت که اعلام کرد که سوئد با همه کشور‌های همسایه اتحادیه اروپا و ناتو همکاری نزدیک خواهد داشت. کارشناسان امنیتی بر آنند که تهدیدات روسیه و از جمله تهدید وزارت خارجه روسیه مبتنی بر لزوم تلافی و پیامد‌های جدی برای فنلاند و سوئد در صورت پیوستن به ناتو، مهم‌ترین موضوعی است که می‌تواند در این شرایط گزینه ناتو را به صورت مردد روی میز حزب سوسیال‌دموکرات قرار دهد. از جانب دیگر، اگر روسیه تحرکات در شمال را به سمت سیاست کنترل وضعیت در دریای بالتیک حرکت دهد، شرایط می‌تواند تا حدی متعادل شود؛ و درنهایت در سطح ناتو، تلاش ناتو برای توزیع کیک امنیتی خود به سراسر شمال است.

در این راستا به دو بخش کاهش هزینه‌های نظامی تنهایی امنیتی (خودیاری) از یک‌سو و تلاش ناتو برای گسترش به شمال از دیگر سو می‌توان اشاره کرد. در قسمت کاهش هزینه نظامی، می‌توان برای مثال به بودجه نظامی سال ۲۰۱۷ سوئد اشاره کرد که به دلیل زمان‌بر بودن این پروژه از یک‌سو و هزینه نزدیک به ۲۰۰ میلیارد کرونی برآورد شده برای آن، از دیگرسو، ضرورت توجه به گزینه‌های نزدیک‌تر (یعنی گزینه ائتلاف برای کاهش هزینه‌های خودیاری) خصوصا در سطح نظام سیاسی را برجسته‌تر کرده است. اضافه بر این، در سال ۲۰۱۹ وزارت دفاع سوئد اعلام کرد که تا سال ۲۰۲۲ بودجه دفاعی این کشور باید معادل ۴۶۳ میلیون یورو باشد تا بتواند جلوی تحرکات روسیه و نقض حریم هوایی و دریایی سوئد توسط مسکو را بگیرد و این موضوع برای نظام اقتصادی سوئد که بر پایه مالیات‌های سنگین بنا شده است، اضافه بار و خود یکی از دلایل مخالفت حزب حاکم سوسیال‌دموکرات بوده است. در سمت ناتو، ناتو بار‌ها تمایل به عضویت این دو کشور در این پیمان ابراز شده است که یکی از آنها، اظهارات ینس استولتنبرگ، دبیر کل ناتو در ژانویه ۲۰۲۲ بود که گفته بود اگر دو کشور قصد عضویت در ناتو را دارند، «خیلی سریع» باید عضو این ائتلاف شوند. همچنین می‌توان به تمرینات عظیم ناتو تحت عنوان دفاع اروپا ۲۱ (defender Europe ۲۱) که توسط ائتلاف ناتو انجام شد، اشاره کرد. در این سطح به نظر می‌رسد همکاری‌های نزدیک بین فنلاند و سوئد با ناتو شبیه به اتفاقی که در ورود ۱۳ کشتی جنگی ناتو به استکهلم افتاد، تا حدی می‌تواند روابط بیشتر و در مرحله بعدی عضویت را عادی‌سازی کند و آسیب‌پذیری آن نزد روسیه را کمتر کند.

با توجه به این سطوح، حال باید دید در صورت عملی شدن «گزینه پیوستن سوئد و فنلاند به ناتو»، «پیامد‌های نظامی و سیاسی جدی و اقدامات تلافی‌جویانه» مورد ادعای سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه در ۱۲ مارس سال ۲۰۲۲ (در مصاحبه با رسانه‌ها) و «تعادل در مرز‌های غربی و اتخاذ تدابیر ویژه برای تضمین امنیت روسیه» مورد ادعای دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین در ۸ آوریل ۲۰۲۲ «در صورت پیوستن فنلاند و سوئد به ناتو... و ایجاد وضعیت پیچیده» چه می‌تواند باشد. روسیه فرصت دارد تا وقتی که دو کشور به کارگروه «برنامه اجرایی عضویت (MAP)» دعوت نشوند، مانع از این امر شود.

دکتر رضا رحمتی
استادیار روابط بین‌الملل و پژوهشگر مسائل اسکاندیناوی