سرنوشت مبهم امانت ایران در دست آمریکایی‌ها

دیدارنیوز ـ بیشتر از یک ماه پیش، در مجمع عمومی سازمان ملل متحد قطعنامه‌ای درباره «استرداد آثار و اموال تاریخی کشور‌ها به مبدأ» تصویب شد، اما نماینده ایران در سازمان ملل به دلیل آن‌که در این قطعنامه «عطف به ماسبق» نشده بود، اعتراض کرد و خواستار آن شد که آثار تاریخی کشورها، از جمله ایران که در گذشته منتقل شده یا به سرقت رفته‌اند مشمول این قطعنامه شوند.

«عطف به ماسبق نشده» در بیان ساده‌تر و طبق توضیحی که مدیرکل حقوقی و املاک سابق در وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی داده است، اموالی را که ۵۰ سال پیش به سرقت رفته یا به هر دلیلی به کشور دیگری منتقل شده‌اند، مشمول قانون استرداد به کشور مبدأ نمی‌داند.

از همین رو، مجید تخت روانچی در جریان تصویب این قطعنامه یادآور شد که جمهوری اسلامی ایران بر این باور است که کنوانسیون ۱۹۷۰ راجع به ابزار‌های ممانعت و پیشگیری انتقال غیرقانونی، صادرات و انتقال مالکیت اموال فرهنگی هیچ‌گاه انتقال اموال فرهنگی را مشروعیت نمی‌بخشد و از سویی کشور‌های عضو این کنوانسیون را از تعهد به بازگرداندن اموال فرهنگی به سرقت‌رفته یا به طور غیرقانونی خارج‌شده قبل از لازم‌الاجرا شدن این کنوانسیون مبرا نمی‌داند.

او همچنین گفته بود: جمهوری اسلامی ایران معتقد است این کنوانسیون باید با توجه به تحولات و با در نظر گرفتن غیربشری، غیراخلاقی و نیز غیرقانونی بودن انتقال‌های صورت‌گرفته در دوره‌ای که کشور‌های مبداء تحت استعمار یا نفوذ سیاسی خارجی بوده و حاکمان آن‌ها بر ارزش فرهنگی آثار تاریخی خود واقف نبودند، به‌روزرسانی شود.

سفیر و نماینده دائم ایران در سازمان ملل متحد این نکته را هم تاکید کرده بود که جمهوری اسلامی ایران بر این اعتقاد است که با توجه به ماهیت این اموال فرهنگی که میراث مشترک بشریت است نمی‌توانند مشمول اقدامات یک‌جانبه قهری و اقدامات اجرایی دیگر شوند.

الواح هخامنشی از جمله آثاری است که حدود ۹۰ سال پیش با موافقت دولت وقتِ ایران از کشور خارج و برای مطالعه و بررسی به دانشگاه شیکاگو «امانت» سپرده شد و قرار بود سه سال پس از مطالعه به ایران برگردانده شود، اما تا امروز فقط بخشی از این الواح به کشور بازگردانده شده و حدود ۱۷ هزار لوح دیگر هنوز در آمریکا باقی مانده و سرنوشت مبهمی دارد.

در همان روز‌ها که قطعنامه استرداد اشیاء تاریخی به کشور‌ها در سازمان ملل تصویب شده بود، ابراهیم شقاقی ـ مدیرکل وقت در دفتر حقوقی و املاک وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ـ به ایسنا گفت که بازگشت الواح هخامنشی در دست جریان است، اما محدودیت‌های کرونا، دشواری بیمه با توجه به تحریم‌ها و بسته‌بندی، همان‌گونه که بازگشت محموله چهارم را با کندی مواجه کرد، در بازگشت باقی‌مانده الواح هخامنشی بی‌تاثیر نبوده است، اما با توجه به همکاری استادان و موسسه شرق‌شناسی شیکاگو این امیدواری وجود دارد که ۱۷هزار لوح و مُهر هخامنشی تدریجی به کشور مسترد شود که بخشی از آن "شاید" تا پایان سال ۱۴۰۰ به ایران استرداد داده شود.

نظر وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بر این بود که بازگشت الواح با توجه به احکام دادگاه آمریکا، ممانعت حقوقی و قانونی ندارد.

با این وجود، مجید تخت روانچی ـ سفیر ایران در سازمان ملل ـ اخیرا به آمریکایی‌ها یادآور شده که الواح هخامنشی برای مطالعه به موسسه شرق‌شناسی شیکاگو سپرده شده است. او گفته که آمریکایی‌ها قرار می‌گذارند سه‌ساله به امانت ببرند و بازگردانند، اما این الواح هنوز به طور کامل بازگردانده نشده است.

نماینده دائم ایران در سازمان ملل همچنین تاکید کرده که الواح هخامنشی متعلق به مردم ایران است،، اما آمریکا هر بار به بهانه‌ای این کار را به تعویق می‌اندازد، در حالی‌که خود آمریکایی‌ها هم قبول دارند این الواح به صورت امانت به این کشور آمده است.

باستان‌شناسان الواح هخامنشی را سال ۱۳۱۳ خورشیدی در تخت جمشید کشف کردند. این الواح بعد‌ها در ۵۰ صندوق چوبی که شامل حدود ۲۰۰۰ جعبه مقوایی و چند پیت نفتی که در تخت جمشید (پارسه، پرسپولیس) به پارافینِ مذاب آغشته شده بودند، از طریق بوشهر به آمریکا فرستاده شدند. انتقال با موافقت دولت وقت ایران انجام می‌شود و در قرارداد و موافقت‌نامه طرفین نیز آمده است که «ایران لوح‌هایی گلی را برای رمزگشایی و خواندن، به امانت به دانشگاه شیکاگو که مشغول کاوش تخت جمشید (پارسه، پرسپولیس) بود، می‌سپارد».

به گفته محمدحسن طالبیان ـ معاون پیشین میراث فرهنگی ـ تعداد الواح هخامنشی که حدود ۹۰ سال پیش برای مطالعه به موسسه شرق‌شناسی شیکاگو فرستاده شده، بیش از ۳۰ هزار قطعه بوده که اندازه‌های مختلف داشته و تعدادی هم شکسته بوده است. ارنست هرتسفلد، باستان‌شناس آلمانی که در کاوش‌های تخت جمشید حضور داشت، نیز تخمین زده که این یافته شامل حدود ۳۰ هزار و یا بیشتر لوح و قطعات گلی کتیبه‌دار و مُهر و موم‌شده بود.

طبق مستندات موجود، این الواح سال ۱۹۳۵ میلادی (در همان سالی که کشف شد ۱۳۱۳ خورشیدی) به آمریکا فرستاده می‌شود، سال ۱۹۳۶ به شیکاگو می‌رسد و از سال ۱۹۳۷ رمزگشایی آن‌ها آغاز می‌شود، اما با شروع جنگ جهانی دوم کار تا سال ۱۹۴۵ میلادی متوقف می‌ماند و رمزگشایی و بازگشت کامل این الواح نزدیک به ۹ دهه طول می‌کشد.

موسسه شرق‌شناسی شیکاگو تا کنون چهار محموله از الواح هخامنشی را پس از مطالعه و رمزگشایی به ایران فرستاده است؛ در سال ۱۳۲۷ خورشیدی اولین محموله از الواح هخامنشی را که شامل ۱۷۹ قطعه می‌شد به ایران فرستاد. دو سال بعد، یعنی ۱۳۲۹ خورشیدی حدود ۳۷ هزار قطعه از این الواح را به ایران تحویل داد و در سال ۱۳۸۳ نیز ۳۰۰ قطعه دیگر بازگردانده شد، اما از همین سال به بعد، بازگشت باقی‌مانده الواح گرفتار یک دعوای سیاسی در دادگاه فدرال ایالت متحده امریکا شد.

در سال ۱۳۸۳ پرونده‌ای معروف به «جنی روبین و شرکا» (شاکی پرونده الواح هخامنشی) علیه ایران تشکیل می‌شود. وکلای ۹ نفر از اتباع ایالات متحده آمریکا (جنی روبین و دیگران) با ادعای اتهامی که آن را "حمایت ایران از تروریسم و تأمین سلاح برای حماس در جریان بمب‌گذاری ۱۹۹۷ بیت‌المقدس" عنوان می‌کنند نزد یکی از محاکم ایالت شیکاگو در آمریکا طرح دعوی می‌کنند و در غیاب ایران، به عنوان طرف دعوی (ایران، اتهام مربوطه را رد کرده و دادگاه مورد نظر را صالح نمی‌دانست) موفق به اخذ حکم محکومیت ایران به پرداخت مقدار کلانی غرامت به شاکیان پرونده می‌شوند. دادگاه آمریکا، ایران را به همکاری با نیرو‌های حماس متهم می‌کند و حکم می‌دهد آثار تاریخی ایران که به صورت امانت در دانشگاه شیکاگو نگهداری می‌شدند، مصادره شوند و غرامت ۷۱ میلیون و ۵۰۰ هزار دلاری قربانیان آمریکایی از محل فروش این کتیبه‌ها و اشیاء تاریخی پرداخت شود.

اما دیوان عالی آمریکا که دوم اسفند ۱۳۹۶ برگزار شد، حکم مصادره و فروش الواح هخامنشی ایرانی را لغو می‌کند. قاضی این پرونده اظهار کرده بود: این آثار به منظور پژوهش‌های باستان‌شناسی در اختیار مؤسسه شیکاگو قرار گرفته و اهداف تجاری در آن وجود ندارد، بنابراین نمی‌توان آن‌ها را مصادره کرد.

با این وجود، بازگشت الواح هخامنشی تا سال ۱۳۹۸ طول می‌کشد. البته فقط ۱۷۸۳ قطعه به ایران تحویل داده می‌شود و ۱۷ هزار قطعه دیگر در آمریکا می‌ماند.

حدود دو سال پیش وقتی «کریستوفر وودز» ـ مدیر وقت موسسه شرق‌شناسی شیکاگو ـ که برای انتقال چهارمین محموله از الواح هخامنشی به ایران ایران سفر کرد، به این سوال که چرا فقط بخشی از این الواح به ایران برگردانده شده است، این‌طور پاسخ داد: اوفک ـ دفتر کنترل دارایی‌های خارجی آمریکا ـ مجوز استرداد ۱۷۸۳ قطعه لوح هخامنشی را به ایران داده بود و ۱۷ هزار قطعه و گِل‌نبشته دیگر در شیکاگو باقی ماند تا بعدا به ایران انتقال داده شود.

او درباره زمان بازگردان باقی‌مانده الواح هخامنشی به ایران نیز گفته بود: دپارتمان خزانه‌داری آمریکا نظر نهایی را می‌دهد، اما دلم روشن است؛ چرا که در زمان انتقال ١٧٠٠ قطعه لوح هخامنشی فرایند را یاد گرفتم، اما این کار به مجوز دولتی نیاز دارد و ما کنترلی روی این مجوز نداریم و فقط می‌توانیم بگوییم مسیر درستی را پیش می‌رویم و سعی می‌کنیم مثل دو سال گذشته به بازگشت سایر الواح کمک کنیم.

حالا دو سال از استرداد آخرین محموله الواح هخامنشی به ایران گذشته و وضعیت بازگشت بقیه الواح چندان روشن نیست. هرچند وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تا چندی پیش امیدوار بود استادان و موسسه شرق‌شناسی شیکاگو مانند گذشته به استرداد باقی‌مانده الواح هخامنشی به ایران کمک کنند.

اینک در میانه مذاکرات هسته‌ای در وین، ایران بار دیگر بازگشت کامل و سالم الواح هخامنشی را به آمریکا یادآور شده است. مجید روانچی ـ نماینده دائم ایران در سازمان ملل ـ این خواسته ایران را «روشن» خوانده و تاکید کرده که این امانت باید به صورت کامل، مرتب و سالم برگردد و به دولت ایران تحویل داده شود.