نشست «بازخوانی تجربه کشور‌های پیشرو در بین‌المللی‌سازی آموزش عالی در استفاده از زبان واسط: درس‌هایی برای ایران»، از سوی پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف در قالب برنامه آفاق، با همکاری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی عصر روز شنبه، ۲۴ مهر برگزار شد.
دیدارنیوز ـ دکتر نسرین اصغرزاده؛ نویسنده کتاب زبان واسطه آموزش و بین‌المللی شدن آموزش عالی، در این نشست که با همکاری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و برنامه آفاق برگزار شد، گفت: آمار یونسکو نشان می‌دهد تا سال ۲۰۱۵-۲۰۱۶ بیش از نیمی از دانشجویان بین المللی دنیا فقط به شش کشور آمریکا، انگلستان، آلمان، فرانسه، کانادا و استرالیا برای تحصیل مراجعه می‌کردند؛ ولی از سال ۲۰۱۷ به بعد، این وضعیت تغییر کرد و علاوه بر این کشورها، کشور‌های امارات، عربستان، اردن، چین، کره جنوبی، مالزی، نیوزلند، سنگاپور، اردن، روسیه و ترکیه نیز به کشور‌های مقصد دانشجویان بین‌المللی اضافه شدند. ولی چرا این تغییر به وجود آمده است؟
وی ادامه داد: بین المللی‌شدن آموزش عالی در ابعاد مختلف می‌تواند باعث رشد هر جامعه‌ای شود و این موضوع در پژوهش‌های مختلف، به تایید رسیده است. یکی از ابعادی که می‌تواند تحت تاثیر بین‌المللی‌سازی آموزش عالی قرار بگیرد، مباحث اقتصادی است. در سال ۲۰۱۶ گردش مالی که از دانشجویان بین الملل در یک سال برآورد شده ۳۰۰ میلیارد دلار بود. به همین دلیل کشورها به این کار ترغیب شدند و بین‌المللی شدن را در دستور کار خود قرار دادند.
دانش‌آموخته برنامه ریزی توسعه آموزش عالی افزود: مورد بعدی؛ رشد آکادمیک و رشد علمی است. دانشجویان بین‌المللی از این طریق می‌توانند هم خودشان مطرح شوند و هم باعث پیشرفت علمی کشور‌های دیگر شوند. از نظر بُعد فرهنگ و اجتماعی نیز باعث انعطاف‌پذیری کشورها و افزایش تعاملات بین کشورها می‌شوند. تا سال ۲۰۳۰ کشور‌های کانادا، انگلیس، استرالیا و آمریکا افزایش ۵ تا ۱۰ درصدی در جذب دانشجویان بین المللی خواهند داشت.
وی با بیان اینکه مفهوم آموزش زبان واسط و زبان واسطه انگلیسی به این معناست که از زبان به عنوان واسطه‌ای برای انتقال مطالب استفاده کنیم؛ نه اینکه در دانشگاه‌ها انگلیسی را آموزش بدهیم»، تاکید کرد: تمام اندیشمندان این حوزه تاکید دارند و اعلام کردند که استفاده از زبان واسط با بین‌المللی شدن عجین شده و نمی‌توان از زبان واسط استفاده نکرد.
اصغرزاده با ذکر مثالی از کشور آلمان، تشریح کرد: در بررسی‌ها مشاهده کردیم که در دیگر کشورها نیز که زبان آن‌ها انگلیسی نیست، ولی با تفاهم‌نامه‌هایی به جمع‌بندی رسیدند که از زبان بین‌المللی در دانشگاه‌ها استفاده کنند؛ تا دانشجویان بتوانند در دانشگا‌های آن‌ها ادامه تحصیل دهند. حتی کشور‌هایی مانند آلمان که حساسیت‌های زیادی روی این موضوع داشتند. مخالفان زیادی در این کشورها برای تدریس به زبان انگلیسی وجود داشت، ولی از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۲ وقتی پیامد‌های مثبت این اتفاق را دیدند آن‌ها نیز رشته‌ها و دانشگاه‌های با زبان واسط خود را افزایش دادند.
وی افزود: این کشورها، با اینکه هدف حفظ زبان خود را داشتند، با این ترند جهانی همسو شدند. در ابتدا تحصیلات تکمیلی را با زبان واسط ارائه کردند و در کنار آن دوره‌هایی به زبان آلمانی و به صورت رایگان ارائه دادند. دانشجویان از این طریق هم با زبان واسط تحصیل کردند و در کنار آن نیز با فرهنگ، زندگی و … این کشور آشنا شدند. این دانشجویان وقتی به کشور خود برگردند، می‌توانند سفیر فرهنگی آن کشور باشد. این موضوع باعث شد که مشاهده کنند که با این سیاست گذاری به اهداف خود نیز دست پیدا می‌کنند.
دانش‌آموخته برنامه‌ریزی توسعه آموزش عالی با بیان اینکه دانشجویان داخل کشور نیز شکایت دارند که ما با بازار کار جهانی و همچنین از نظر واحد‌های درسی، زبان، رشته‌ها و ... هماهنگ نیستیم. یکی از فواید زبان بین‌المللی این است که می‌توانیم هم جوانان خود را در کشور خود حفظ کنیم و هم مشکلات جوانان از نظر شغل و ... حل می‌شود.
این پژوهشگر عنوان کرد: بر روی وضعیت ۱۶ کشور در اروپا پژوهش انجام دادم و کشور‌های مختلف را از منظر‌های مختلف بین‌المللی‌سازی بررسی کردم. در این بررسی مشاهده کردم که با افزایش دانشجوی بین‌الملل؛ از نظر تعداد مقالات، استنادات، رتبه دانشگاه‌ها و ... افزایش می‌یابد. باتوجه به فاکتور‌هایی که برای این کشورها در نظر گرفته شده، بر اساس تعداد رشته‌ها، تعداد دانشگاه‌ها، تعداد مقاله و رتبه دانشگاه؛ موفق‌ترین کشورها در جذب دانشگاه بین‌المللی کشور‌هایی مانند سوئد، فنلاند، هلند و اتریش بودند.
وی افزود: کشور‌هایی مثل ایتالیا و روسیه تا سال ۲۰۱۴ در استفاده از زبان واسط مقاومت می‌کردند. در ایتالیا مقاومت زیادی برای این کار وجود داشت و زبان شناسان این کار را بر خلاف سیاست‌های کشوری می‌دانستند؛ ولی به تدریج مشخص شد که درون ایتالیا افرادی که به زبان ایتالیایی صحبت می‌کنند، در حال کاهش است و به همین دلیل از سال ۲۰۱۴ شروع کردند به ارائه دروس به زبان واسط و با این‌کار توانستند که افرادی که زبان ایتالیایی در دنیا صحبت می‌کنند را در دنیا افزایش دهند. الان حتی مشاهده می‌کنیم که افراد زیادی از ایران نیز اقدام به آموزش زبان ایتالیایی، مهاجرت و ادامه تحصیل به ایتالیا می‌کنند.
اصغرزاده افزود: ما از این ترند جهانی عقب افتادیم و حتی نسبت به کشور‌های همسایه نیز خیلی ضعیف‌تر عمل کردیم. در بررسی کشور‌هایی که با ایران قرابت داشتند نیز مشاهده کردیم بهترین عملکرد را در بین المللی سازی کشور‌های امارات، اردن و عربستان داشتند. ترکیه و عربستان از طریق زبان واسط بین‌المللی عملکرد خوبی داشتند؛ ولی ما حتی نتوانستیم از کشور‌های همسایه جذب دانشجوی بین المللی خوبی داشته باشیم.
وی ادامه داد: ما حتی از افغانستان هم تنها دو هزار دانشجو توانستیم جذب کنیم. در مورد عراق هم همین طور بوده و کمی بیشتر از یک درصد توانستیم دانشجویان همسایه را که برای ادامه تحصیل مهاجرت می‌کنند، جذب کنیم. اگر فقط بتوانیم جذب دانشجو از کشور‌های همسایه را به پنج درصد برسانیم، ترند مالی آن نیم میلیارد دلار خواهد بود. مسئولین باید تصمیم بگیرند استفاده از زبان واسط را تسهیل کنند تا ما هم بتوانیم در این زمینه دستاورد‌های جهانی داشته باشیم.
دکتر مقصود فراستخواه در این نشست؛ با بیان اینکه «علم بنا بر سرشت خویش، سیاره جهانی و بین‌المللی است»، گفت: یکی از پایه‌ای‌ترین هنجار‌های علم‌ورزی، «جهان‌روایی» است. مهمترین هنجار علم بین‌المللی بودن آن است. بین المللی بودن علم و دانشگاه جزو اجماع جهانی است و یک عقل سلیم و درک عمومی می‌داند که علم و دانشگاه به ذات بین‌المللی است و بهترین کاری که باید انجام داد این است که آن را بین‌المللی نگه داشت.
وی ادامه داد: متاسفانه طی دهه ۵۰ شمسی گفتار‌هایی مانند بومی‌سازی علم و دانشگاه از ذهنیت مغشوش و آشفته گروه‌های مختلف عبور کرد و یکی از «غرب زدگی» گفت و یکی «آنچه خود داشت ز بیگانه تمنا می‌کرد» و دیگری از «بازگشت به خویشتن» سخن گفت.
عضو هیات علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی افزود: هر یک از این گروه‌های نخبگانی، گفتار‌هایی در فضای فرهیختگی ایران عنوان کردند؛ که شاید در پشت آن سخنان معنا‌هایی وجود داشت، ولی نهایت به ذهنیتی مغشوش و آشفته انجامید و بعد از انقلاب تبدیل به سیاست‌های رسمی شد. این موضوع باعث شد دانشگاه و آموزش عالی ایران از خصیصه بین‌المللی خود دور نگه داشته شود. در این شرایط بین‌المللی شدن، تبدیل به یک محیط سراسر تهدید برای ما شد و رفت و آمد‌های دانشجو و اساتید خارجی مختل شد و تردد‌های بین المللی محدود شدند.
همچنین زبان‌های پرکاربرد جهانی نیز در آموزش‌های ما مطرود، منسوخ و محدود شدند و ما از این زبان‌ها استفاده نکردیم. درست است که زبان فارسی هم باید به زبان علمی نزدیک می‌شد؛ ولی این رفتار ما با علم و دانشگاه، با رفتار‌ها و تجربه‌های دیگر کشورها و حتی کشور‌های اسلامی تفاوت داشت.
فراستخواه با بیان اینکه «با کمال احترام به کشور‌های دیگر، ولی این خیلی بد است که حتی کشور‌هایی مثل ترکیه و مالزی نیز خیلی بهتر از ما عمل کردند»، ادامه داد: ما از روال کار به هنجار دور مانده‌ایم. آنچه ما بعد از انقلاب در پیش گرفتیم، به رغم تمامی دعاوی اسلام‌گرایی، حتی بر خلاف روال‌های اسلامی و عصر زرین تمدن پس از اسلام نیز هست. این من را به عنوان یک معلم آزار می‌دهد.
وی افزود: فرهنگ و تمدن ایرانی از تلفیق تمدن‌های مختلف و تبادلات زبانی شکل گرفته است. ما نه تنها از نُرم‌های جهانی؛ بلکه از نُرم‌های تاریخی و تمدنی خود نیز غافل شدیم. در نهضت ترجمه‌ای که ایرانیان راه انداختند، یک کنش تعاملی وجود داشت. خوارزمی از طریق تماس زبانی با هندوستان مفهوم صفر را وارد مطالعات خود کرد و مثال‌های دیگری مانند این نیز وجود دارد. باید توجه داشته باشیم که لحظه ترجمه؛ لحظه تماس میان فرهنگی است.
این استاد برنامه‌ریزی توسعه آموزش عالی گفت: به نظر من این میل خانواده‌ها به آموزش زبان از زمان کودکی و این تب و تاب، ریشه در حافظه تمدنی ایرانیان دارد. من در شگفتم که خانواده‌های ما با خرج زیاد کودکان را به کلاس‌های آموزشی زبان می‌فرستند، ولی ما در دانشگاه‌ها به دانشجویان خارجی به زبان انگلیسی آموزش نمی‌دهیم! این تفاوت بین سیاستگذاری و Policy رسمی و زیست عمومی یا Practice جامعه است.
فراستخواه تاکید کرد: باید توجه داشته باشیم که زبان ابزار ثانوی برای ابراز اندیشه نیست. اندیشیدن و آموختن ما با زبان همراه است؛ پس انتظار نداشته باشیم که یک پژوهشگر از زبان‌های انگلیسی، آلمانی و ... برای مطالعات مختلف به ایران بیاید و در این‌جا بتواند بدون این که با زبان خودش ارتباط بگیرد، بدون اینکه بتواند پرسش‌ها را به زبان خود مطرح کند و … شرایط مطلوبی داشته باشد و ما بتوانیم استاد و دانشجوی بین‌المللی موثری داشته باشیم. سیاق بین‌المللی دانشگاه ما لنگ است و کمتر دانشجوی مستعد بین‌المللی با این شرایط می‌تواند تصمیم منطقی بگیرد و ایران را برای ادامه تحصیلات خود انتخاب کند.
دکتر احمد پاکتچی، سفیر و نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در یونسکو نیز در این نشست در خصوص جایگاه این مبحث در فرایند‌های یونسکو گفت: در بحث علم و دانشگاه و آموزش عالی، یک محور اساسی خود علم است. در تعریفی که به عنوان شعار یونسکو مطرح است، عنوان شده که علم یک سرمایه مشترک انسانی است و متعلق به هیچ فرد، کشور، گروه و منطقه‌ای نیست. اشتباه است اگر فکر کنیم می‌توانیم به صورت منطقه‌ای، ملی و بومی از چیزی محافظت کنیم که متعلق به همه انسان هاست. ولی ما موظف هستیم که سهم خودمان را در تولید و توسعه دانش ادا کنیم. از سوی دیگر ما برای این‌کار باید بتوانیم با ملت‌ها و کشور‌های دیگر وارد گفتگو شویم و با آن‌ها ارتباط سالم، مستمر و ارگانیک برقرار کنیم.
وی افزود: برای این اتفاق باید مجموعه‌ای از شرایط وجود داشته باشد و در این میان نقش زبان واسط در آموزش عالی بسیار مهم است که ما را در شرایط انزوا قرار ندهد. ولی باید توجه داشته باشیم که این موضوع شرط کافی نیست و باید شروط مختلفی نیز در این عرصه به غیر از زبان واسط وجود داشته باشد و علم و توسعه فراتر از شعار در کشور دنبال شود تا از فرار مغزها، از دست دادن اساتید و … جلوگیری شود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی عنوان کرد: یونسکو به عنوان یکی از سازمان‌های زیرمجموعه سازمان ملل، با اهداف مختلفی به وجود آمده و باید به تاریخ آن نیز توجه داشت. حفاظت و نگهداری از صلح و دوستی کشورها یکی از اهداف این سازمان است. یکی از زمینه‌های به وجود آمدن صلح و دوستی در میان کشورها، شناخت متقابل کشورهاست. این موضوع پیش از این که یکی از اهداف یونسکو باشد، آیه‌ای از قرآن است و ما باید خوشحال باشیم که به عنوان کشوری در دنیا این هدف را دنبال کنیم.
پاکتچی افزود: مسئله ارتقای علم در کل جهان یکی از مبنا‌هایی است که اگر اتفاق بیفتد می‌تواند کشور‌های دنیا را به سمت شناخت یکدیگر و بازنشانی فرهنگ‌های مختلف پیش ببرد. وارد شدن در فضای بین‌المللی سازی می‌تواند تضمین مناسبی باشد که ما بتوانیم جایگاه خود را به دست آوریم. یکی دیگر از دستاورد‌های این موضوع هم‌گرا کردن اندیشمندان است. این موضوعی بسیار مهم است که برای صلح جهانی اندیشمندان جهان با یکدیگر متحد باشند و بدون چنین چیزی، تعامل امکان پذیر نیست.
وی خاطر نشان شد: بعد از جنگ جهانی اول و دوم، خطرات علم لجام‌گسیخته را می‌دانیم. طبیعتاً راه جلوگیری از علم لجام‌گسیخته، ارتباط اندیشمندان با یکدیگر است. موضوع بین المللی سازی آموزش در ایران می‌تواند، گامی مهم در این مسیر باشد.
نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در یونسکو اظهار کرد: در طول دوران کوتاهی که از ماموریت من در یونسکو می‌گذرد، مشاهده کردم که بسیاری از کشور‌های منطقه، آفریقا و آمریکای لاتین، کشور‌های توسعه یافته و در حال توسعه تمایل زیادی دارند راه ارتباطی بین دانشگاه‌های ما بازگشایی شود. امکان جذب ارتباط دانشجویان با یکدیگر فراهم باشد و متقابلا استادان ما برای تدریس و دانشجویان ما برای تحصیل به دانشگاه‌های کشور‌های دیگر بروند. بدون زبان واسط و در این شرایط متاسفانه ظرفیت‌های دانشگاه‌های ما بلوکه می‌شود. با اینکه ما تبلیغات زیادی در دنیا در این خصوص نداشته‌ایم، ولی به صورت بالفعل این استقبال در دنیا وجود دارد که بعد از برداشته شدن حجاب زبان ارتباطات شکل بگیرد.
در ادامه این نشست دکتر ماندانا تیشه‌یار؛ عضو هیئت علمی و مدیر همکاری‌های بین المللی دانشگاه علامه طباطبایی به این موضوع اشاره داشت که در دنیا ما با سه گروه کشور رو به رو هستیم کشور‌هایی که زبان رایج آن‌ها زبان فارسی است کشور‌هایی که صرفاً انگلیسی زبان هستند و کشور‌هایی که گویش‌ور‌های دیگر زبان‌ها مانند روسی چینی، عربی فرانسوی آلمانی و ... هستند.
وی افزود: ما باید در زمینه بین‌المللی سازی در کنار این که تجربیات سایر کشورها را در این زمینه بررسی می‌کنیم، باید به مشکلاتی که مدیران بین المللی سازی دانشگاه‌های خود ما داشتند نیز بپردازیم. مشکلاتی که ما داریم متفاوت از دیگر کشورها هستند. وقتی اکثریت دانشجویان بین المللی ما افغانستانی هستند آموزش به زبان واسطه انگلیسی به ما کمکی نمی‌کند. همچنین دانشجویان عراقی سوری و ... به زبان انگلیسی صحبت نمی‌کنند و شاید زبان واسط عربی برای ما بهتر باشد.
تیشه‌یار با ذکر سوالی ادامه داد: آیا فراگیری زبان‌های دیگر شرط اول بین المللی شدن دانشگاه‌هاست؟ به نظر من مشکل ما با یادگیری زبان حل نمی‌شود. آموزش میان فرهنگی اهمیت بیشتری دارد. اینکه به زبان مسلط باشیم، ولی حرفی برای گفتن نداشته باشیم مهم‌تر است.
مدیر همکاری‌های بین المللی دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به این موضوع که با دانستن زبان‌های دیگر می‌توان زبان فارسی را به دانشجویان کشور‌های دیگر آموزش داد، گفت: باید بدانیم که برای پاسداری از زبان فارسی، نباید دانشگاه خود را فقط فارسی‌زبان کنیم؛ مهم چند زبان شدن دانشگاه است. در دانشگاه‌های ما این پتانسیل وجود دارد که زبان دیگری نیز به دانشجویان آموزش داده شود الزام فراگیری زبان‌ها در دانشگاه‌های کشور، می‌تواند در این مسیر موثر باشد.
وی تاکید کرد: در تمام سیاست‌گذاری‌ها باید به این توجه داشته باشیم که هدف ما از بین المللی شدن چیست و با زبان واسه چه کاری می‌خواهیم انجام دهیم؟ باید به نقش و وظیفه‌ای که دانشگاه‌های ما در گفتگوی فرهنگی دارند، توجه کنیم. اگر واقع گرا باشیم می‌دانیم که در این سال‌های اخیر ما دچار تحریم‌ها و بحران‌های منطقه‌ای بودیم. ایران فرهنگی می‌تواند نقش مهمی در این راه ایفا کند.
تیشه‌یار ضمن انتقاد از توجه بیش از حد به زبان انگلیسی، اظهار کرد: ما مدت‌ها به دنبال زبان واسطه انگلیسی بودیم، ولی کارکرد این زبان در منطقه ما مانند دیگر کشورها نیست. شاید آموزش زبان‌های مثل پشتو، قزاقی، گرجی و ازبکی اهمیت بیشتری داشته باشد. ما در دانشگاه علامه طباطبایی به دنبال این مسیر هستیم.
وی در پایان عنوان کرد: هشت سال گذشته در آموزش عالی ما دوران طلایی بود و گام‌های بلندی برداشتیم. ایران دارای رتبه ۲ تولید علم در جهان اسلام و رتبه ۱۶ در جهان است. در سال ۹۲ ما حدود ۸۸ دانشجوی بین المللی داشتیم و در سال ۹۹ به حدود ۶۱۰ دانشجو رسیده است. هزاران دانشجوی بین المللی از کشور‌های مختلف به ایران آمدند و صد‌ها استاد از کشور ما به دیگر کشورها برای تدریس و شرکت در همایش‌ها سفر کردند و به زودی ثمرات این اقدامات را خواهیم دید.
