بایدن چگونه می‌تواند محافظه کاران ایران را از تضعیف برجام بازدارد؟

 

دیدانیوز ـ سرویس بین‌الملل: جو بایدن وعده داده در قالب راهبردی گام به گام ابتدا به توافق هسته‌ای با ایران برمی‌گردد و سپس به نفوذ ایران در منطقه و مسئله موشکی ایران خواهد پرداخت. مطلب پیش‌رو به واکنش‌های احتمالی ایران به این موضوعات پرداخته و دیدار ترجمه آن را ارائه کرده است.
 
منبع: فارین پالیسی
نویسنده: صاحب صادقی، ستون نویس، تحلیلگرِ سیاست خارجه در امور ایران و خاورمیانه
مترجم: حمیدرضا بابایی
 
 
"جو بایدن" رئیس جمهور منتخب آمریکا تاکنون در مواردی اندک درباره ایران صحبت کرده است، از جمله مقاله‌ای که در وب سایت سی ان ان نوشت و یا مصاحبه‌ای که با نیویورک تایمز انجام داد. وی در قالب راهبردی گام به گام، گفته است در مرحله نخست به توافق هسته‌ای ایران بازمی‌گردد و سپس به سایر نگرانی‌ها درباره ایران از جمله نفوذ منطقه‌ای و توانایی‌های موشکی آن، می‌پردازد. اما دولت ایران به درخواست آمریکا مبنی بر آن که مسایل منطقه‌ای و قابلیت‌های موشکی باید بخشی از مذاکرات باشد، چه واکنشی نشان خواهد داد؟

در ایران دو رویکرد متفاوت در خصوص مذاکرات جامع با آمریکا وجود دارد. در نظام اسلامی، این اشتراک نظر گسترده وجود دارد که ایران درباره‌ استراتژی بازدارندگی و دفاعی خود هیچ امتیازی نخواهد داد.

ایران به صورت سنتی از راهبردی بازدارنده استفاده کرده است تا امنیت ملی خود را تقویت کند و در سال‌های اخیر از یکپارچگی ارضی خود دفاع کرده است. این استراتژی دو تیغه دارد. نخست تقویت و حمایت (ایران) از متحدان منطقه‌ای و جنبش‌های مبارز در لبنان، عراق، سوریه، یمن و مناطق دیگر؛ دوم تقویت توانمندی‌های موشکی و ساخت و همچنین آزمایش موشک با بُرد کوتاه و بلند؛ و نیز موشک‌های بالستیک.  

 

از زمان جنگ‌های آمریکا در عراق و افغانستان که صد‌ها هزار نظامی آمریکایی را به چند مایلی مناطق مرزی شرق و غرب ایران کشاند، این استراتژی تقویت شده و به صورت محسوس خطر حمله‌ قریب الوقوع نظامی را به خاک ایران افزایش داده است. تهران به تهدیدات امنیتی در همسایگی‌اش اشاره کرده و در توضیح ضرورت توانمندی‌های موشکی و تقویت نفوذ در کشور‌های اسلامی خاورمیانه گفته است عضو هیچ ائتلاف نظامی منطقه‌ای نیست.

با وجود اشتراک نظر کلی در قبال استراتژی بازدارندگی، رویکرد دولت ایران در خصوص درخواست بایدن برای مذاکراتِ جامع را می‌توان در دو اردوگاه بررسی کرد.

نخستین گروه از محافظه کاران تشکیل شده است، کسانی که در انتخابات اوایل امسال اکثریت مطلق مجلس را به دست آوردند و انتظار می‌رود در انتخابات ریاست جمهوری سال آینده پیروز شوند. محافظه کاران با هرگونه مذاکره با آمریکا در خصوص مسایل هسته‌ای قویا مخالفند و به دنبال ترور ژنرال "قاسم سلیمانی" در اوایل سال ۲۰۲۰ و همچنین ترور اخیر "محسن فخری‌زاده"، دانشمند برجسته‌ هسته‌ای ایران، مواضع‌شان تقویت شده است.

 

از نظر آنها، هدف از این عملیات ترور، تلاش دشمنان ایران برای فلج کردن بازدارندگی ایران است؛ و اکنون زمان احیاء این قابلیت بازدارندگی است و نه مذاکره. "سعید جلیلی" عضو ارشد شورای عالی امنیت ملی و مذاکره کننده‌ سابق هسته‌ای در دوران ریاست جمهوری "محمود احمدی‌نژاد"، از رئیس جمهور "حسن روحانی" به شدت انتقاد کرد که چرا در مذاکره‌ تلفنی با "امانوئل ماکرون" رئیس‌جمهور فرانسه، درباره مساله‌ موشکی گفتگو کرده است. (وی خواستار خودداری روحانی از چنین مذاکراتی شد و تصریح کرد گفتگو در خصوص مسایل غیرهسته‌ای ممنوع و غیرقابل قبول است.)

محافظه کاران معتقدند همان طور که غرب در مذاکرات هسته‌ای گذشته با کشور، به دنبال محدود کردن توانمندی‌های هسته‌ای ایران بود، هر گونه مذاکره درباره مسایل موشکی و منطقه‌ای نیز ضربه‌ای سخت بر امنیت ملی ایران وارد خواهد کرد. "محمدباقر قالیباف" رئیس مجلس "تندرو" ایران اخیرا گفته است، "مذاکره با آمریکا کاملا مُضر و ممنوع است." در دوران ریاست جمهوری احمدی‌نژاد که محافظه کاران بر مسند قدرت بودند، جهان شاهد شش سال مذاکرات بی ثمر میان ایران و غرب از سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۴ بود؛ و اگر محافظه کاران برنده‌ انتخابات ریاست جمهوری سال آینده باشند، این وضع تکرار خواهد شد.

گروه دیگر، از عملگرایان و معتدل‌ها تشکیل شده است. این‌ها با وجود آن که بر ضرورت تقویت استراتژی بازدارندگی ایران تاکید می‌کنند، مذاکرات غیرهسته‌ای را تهدیدی علیه منافع ملی ایران نمی‌دانند. با این وجود، آن‌ها این را نخواهند پذیرفت که اجرای توافق هسته‌ای، باید به مذاکرات درباره‌ توانمندی‌های موشکی و مسایل منطقه‌ای مشروط شود.

 

از نظر آنها، تیم سیاست خارجی بایدن باید به جای تاکید بر مقابله با نفوذ منطقه‌ای ایران و ضرورت محدود کردن و خلع سلاح موشکی آن، بر ضرورت به اصطلاح امنیت خاورمیانه و کنترل تسلیحاتی تمرکز کند و در این صورت است که حصول توافق میان ایران و غرب با همکاری کشور‌های منطقه ممکن خواهد بود.

از نظر آنها، وقتی "مقابله با نفوذ منطقه‌ای ایران و موشک‌های آن" در دستور کار آمریکا است، این به معنای رویکردی متجاوزانه در قبال ایران است که نگرانی‌های مشروع امنیتی این کشور را درنظر نمی‌گیرد. چنین رویکردی موثر نخواهد بود، همان طور که ایرانی‌ها در مقابله با تحریم‌های بی سابقه آمریکا که نتیجه‌ پویش فشار حداکثری "دونالد ترامپ" بود، چنین مساله‌ای را با مقاومت خود ثابت کرده‌اند.

عملگرایان معتقدند سیاست موشکی ایران ماهیتی کاملا بازدارنده و دفاعی دارد؛ تهران بار‌ها گفته است که بُرد موشک‌هایش فراتر از ۲ هزار کیلومتر نخواهد بود در صورتی که برخی کشور‌های عربی منطقه نظیر عربستان سعودی موشک‌هایی خریده‌اند که بُردشان ۵ هزار کیلومتر است.

عملگرایان در توجیه تاکید بر حفظ توانمندی‌های موشکی خود، معتقدند در مذاکرات احتمالی آینده در سطح منطقه، اگر ایران تحت فشار باشد تا قابلیت‌های موشکی خود را محدود کند، تهران نیز بر اساس حق خود، مسایل موشک‌های عربستان و زرادخانه‌ هسته‌ای اسرائیل و همچنین خرید تسلیحات پیشرفته کشور‌های عربی خلیج فارس را مطرح خواهد کرد. اقدام امارات در خرید جت‌های جنگنده‌ اف-۳۵ و تسلیحات اتمی اسرائیل احتمالا در هرگونه مذاکرات آینده در دستور کار خواهد بود، و به ایران در چنین گفتگو‌هایی دست بالا را خواهد داد.

در چنین شرایطی آمریکا و بازیگران منطقه‌ای باید تصمیم بگیرند که آیا به سمت روند گسترده‌تر کنترل تسلیحاتی در خاورمیانه پیش بروند یا حق ایران را برای برخورداری از توانمندی موشکی به رسمیت بشناسند. عملگرایان فکر می‌کنند نباید از مذاکره ترسی داشت؛ و برعکس معتقدند باید از هرگونه فرصت مذاکره برای تحکیم دستاورد‌های منطقه‌ای و دفاعی ایران بهره جست. از نظر آنها، پیروزی بایدن فرصتی است برای حل مشکلات منطقه‌ای و بین‌المللی ایران. آن‌ها رویکرد بایدن را برای حل مشکلات خاورمیانه، برخلاف عملکرد ترامپ، متوازن می‌دانند.

 

با توجه به سخنان بایدن در خصوص تجدید نظر در موضع آمریکا در قبال عربستان سعودی، می‌توان گفت این نگرش عملگرایان  مناسب‌تر است. وی در کارزار‌های انتخاباتی‌اش قول داده بود در روابط آمریکا با سعودی‌ها تجدیدنظر خواهد کرد و به حمایت آمریکا از جنگ عربستان سعودی در یمن پایان خواهد داد.

عملگرایان معتقدند "باراک اوباما" رئیس جمهور سابق آمریکا در آن جهت پیش می‌رفت و اکنون بایدن می‌تواند در همان مسیر پا گذشته، به این راه ناتمام ادامه دهد. اوباما در مصاحبه‌ای با نشریه‌ آتلانتیک در می ۲۰۱۵، تاکید کرد رویکردی که به متحدان عربی آمریکا جایزه می‌دهد و ایران را منشاء تمام مشکلات منطقه‌ای می‌داند، یعنی ادامه‌ اختلافات فرقه‌ای در منطقه. اوباما تاکید کرد عربستان سعودی باید یاد بگیرد  تا منطقه‌ خاورمیانه را با دشمن قسم خورده‌اش ایران، تقسیم کند.

"جیک سولیوان" مشاور امنیت ملی موردِ نظرِ بایدن در مصاحبه‌ای طولانی با مرکز مطالعات بین‌المللی و استراتژیک گفته است دولت بایدن به فشار حداکثری ترامپ علیه ایران پایان خواهد داد و توافق هسته‌ای را گروگان مذاکرات منطقه‌ای و موشکی نخواهد کرد؛ اما پس از بازگشت به برجام بر بازیگران منطقه‌ای نظیر ایران و عربستان سعودی فشار وارد می‌کند تا مذاکرات منطقه‌ای را ازسربگیرند. وی همچنین گفت آمریکا این مذاکرات را به کشور‌های منطقه واگذار خواهد کرد و هدایت آن را برعهده نخواهد گرفت. چنین رویکردی با مواضع اخیر "محمدجواد ظریف" وزیر خارجه‌ ایران هماهنگ است. وی تصریح کرده بود ایران آماده است با کشور‌های منطقه درباره ثبات و امنیت خاورمیانه گفتگو کند.

حتی وزیر خارجه‌ چین هم به تازگی خواستار مذاکرات امنیتی درباره‌ خاورمیانه شده است. "سرگی لاوروف" وزیر خارجه‌ روسیه اخیرا بر موضع "ولادیمیر پوتین" رئیس جمهور این کشور در خصوص مذاکره بین اعضای دایم شورای امنیت سازمان ملل و ایران به منظور ایجاد نظم امنیتی جمعی در خلیج فارس تاکید کرده است.

آمادگی ایران برای اِعمال نفوذ بر حوثی‌ها به منظور پایان دادن به جنگ یمن ـ که بایدن بر آن تاکید کرده و کانون منافع و امنیت ملی عربستان سعودی است ـ ظاهرا نقطه‌ طلایی آغاز کار است. ایران می‌تواند متحدان حوثی خود را متقاعد کند تا با عربستان سعودی توافق صلح امضا کنند.

اما در مسیر مذاکرات موشکی و منطقه‌ای، موانع جدی وجود دارد، که حل آن‌ها به رویکرد تیم سیاست خارجی بایدن بستگی خواهد داشت. فضای بی اعتمادی میان ایران و آمریکا که متاثر از پویش فشار حداکثری ترامپ و ترور سلیمانی و فخری‌زاده است، نخستین مانع محسوب می‌شود.

دومین مانع، زمانِ کوتاهی است که روحانی در قدرت است. پس از تحلیف ریاست جمهوری بایدن در ۲۰ ژانویه ۲۰۲۱، دو کشور برای احیاء توافق هسته‌ای و کار بر روی سایر مسایل، تنها پنج ماه فرصت دارند، زیرا پس از آن انتخابات ریاست جمهوری ایران برگزار خواهد شد.  

 

اگر طرح دولت بایدن برای احیاء برجام و لغو تحریم‌ها بر اساس پیش‌بینی‌ها انجام نشود، دو طرف در اوایل فوریه با مشکلات جدی مواجه خواهند شد؛ یعنی زمانی که ضرب الاجل مجلس ایران که تندرو‌ها دنبال می‌کردند، منقضی شود.  

مجلس ایران به کشور‌های اروپایی و آمریکا دو ماه فرصت داده است تحریم‌ها را لغو کنند. دولت روحانی مخالفت خود را با این مصوبه اعلام کرده و آن را مانعی در مسیر تلاش‌های دیپلماتیک می‌خواند. اما از آنجایی که این مصوبه به قانون تبدیل شده است، آن‌ها نمی‌توانند مانع اجرای آن شوند. ظریف گفته است دولت مجبور خواهد بود قانون را اجرا کند، که بر اساس آن ایران تقریبا تمام تعهدات هسته‌ای خود را کنار خواهد گذاشت.

اگر چنین قانونی اجرا شود، احتمال دارد برجام ـ که در چهار سال فشار شدید دولت ترامپ دوام آورد ـ در نخستین ماه ریاست جمهوری بایدن نابود شود. بایدن می‌تواند تحریم‌هایی را بر اساس توافق هسته‌ای تعلیق و با چندین فرمان اجرایی مجددا اعمال شده بود، لغو کند و سپس همان طور که روحانی به تازگی اعلام کرده است، ایران به تعهدات هسته‌ای خود بازخواهد گشت.