نهادهای مدنی با حمایت از گروه‌های هدف خود و تولید محتوا‌هایی تخصصی در حوزه‌هایی که کار می‌کنند می‌توانند قدم‌های موثری جهت بسیج مردم و برانگیختن احساس مسئولیت مردم در قبال مصیبتی که آنها را گرفتار کرده بردارند. از طرفی نهادهای مدنی در مقام رابط و چشم و گوش مردم می‌توانند خسارات و مطالبات گروه‌های هدف را به گوش مسئولین و دولت برسانند. هر چند واقعیت تلخ این است که در شرایط و وضعیت‌های سخت مثل جنگ و بیماری‌های فراگیر هر کس به فکر زندگی خویش است و روحیه مشارکت کاهش پیدا می‌کند. اما حقیقت روشن و شیرین این است که تنها راه گذر از مصایب جمعی ناشی از جنگ و بیماری و سایر بلا‌ها مشارکت ملی و خرد جمعی است؛ و نهادهای مدنی می‌توانند معتمد‌ترین نقش را برای جلب مشارکت مردمی و بهره‌مندی از خرد جمعی ایفا کنند.
مینو مرتاضی عضو هیات مدیره حامیان جامعه مدنی (حجم) و انجمن مادران صلح است و سابقه زیادی در حوزه فعالیت اجتماعی و سازمان‌های مردم نهاد دارد. گفت‌وگوی «دیدار» با مینو مرتاضی درباره فعالیت‌های جامعه مدنی و بحران کرونا در ادامه می‌آید:
در شرایط حاضر چگونه می‌توان از اوج گیری و گسترش کرونا در کشور جلوگیری کرد و مسئولیت دولت و ستاد ملی کرونا در این شرایط را چیست؟
به نظر می‌رسد کرونا ویروسی پردوام است و با جهش‌هایی که پیدا کرده است امکان دوام و بقای زیست خود را افزایش داده است. اما انسان‌ها برای مقاومت در برابر کرونا امکانی جز دوری از اشخاص و اماکن آلوده ندارند. از این‌رو در وهله نخست مسئولیت حفظ سلامت و عدم ابتلا به کرونا به عهده انسان‌های بالغ و عاقل است. دولت‌ها و مسئولین نیز برای کمک به انسان و حفظ جان آنها تلاش می‌کنند تا از هر گونه گسترش و انتقال بیماری جلوگیری کنند. آموزش مراقبت از سلامت و اطلاع رسانی درباره علایم دایما جهش یافته بیماری و کمک و آموزش و امداد مادی به گروه‌های حاشیه نشین و کسانی که به هر دلیل از امکانات زیست سالم برخوردار نیستند مهم‌ترین وظیفه دولت و مسئولین در قبال حفاظت از جان مردم و مراقبت از سلامت عامه است. ستاد ملی مهار کرونا وظیفه دارد بدون مماشات و با ادبیات شفاف از عوارض جسمی و روانی بیماری با مردم سخن بگوید و سعی کند با جلب اعتماد مردم حس مشارکت آنها جهت مهار کرونا در محدوده‌های زیست و زندگی‌شان را برانگیزد.
تشکل‌ها و سازمان‌های جامعه مدنی چه نقشی در افزایش مسئولیت پذیری دولت و ارتقا اراده ملت برای مقابله با کرونا دارند؟
تشکل‌ها و جامعه مدنی به دلیل اعتماد مردم می‌توانند نقش موثری در جلب مشارکت گروه‌های هدفشان برای مهار کرونا ایفا کنند. نهادهای مدنی و کنشگران داوطلب می‌توانند با جلب حمایت‌های مادی و معنوی مردم هزینه‌های هنگفت مهار کرونا برای دولت و مردم را حتی‌الامکان کاهش دهند. نهادهای مدنی که در جایگاه واسط و رابط دولت و ملت قرار دارند با تشریح عواقب و مصایب کرونا و با تاکید بر خرد جمعی می‌توانند راه‌های خلاقانه‌ای جهت مهار اپیدمی بیابند. نهادهای مدنی با حمایت از گروه‌های هدف خود و تولید محتوا‌هایی تخصصی در حوزه‌هایی که کار می‌کنند می‌توانند قدم‌های موثری جهت بسیج مردم و برانگیختن احساس مسئولیت مردم در قبال مصیبتی که آنها را گرفتار کرده بردارند. از طرفی نهادهای مدنی در مقام رابط و چشم و گوش مردم می‌توانند خسارات و مطالبات گروه‌های هدف را به گوش مسئولین و دولت برسانند. هر چند واقعیت تلخ این است که در شرایط و وضعیت‌های سخت مثل جنگ و بیماری‌های فراگیر هر کس به فکر زندگی خویش است و روحیه مشارکت کاهش پیدا می‌کند. اما حقیقت روشن و شیرین این است که تنها راه گذر از مصایب جمعی ناشی از جنگ و بیماری و سایر بلا‌ها مشارکت ملی و خرد جمعی است؛ و نهادهای مدنی می‌توانند مهم‌ترین نقش را برای جلب مشارکت مردمی و بهره‌مندی از خرد جمعی ایفا کنند.
سازمان‌های غیر دولتی چه نقشی در یکپارچگی اجتماعی و بهبود سرمایه اجتماعی در بحران کرونا دارند؟
نهادهای مدنی اصیل قاعدتا نهادهای برآمده از نیاز‌های مردم هستند. از این‌رو هر نهاد مدنی در اصل یک نهاد تخصصی در حوزه بیان نیاز خاصی از مردم و جامعه است. نهادهای مدنی و ذی‌نفعان آنها، با کنش داوطلبانه مستمر بدون چشمداشت قدرت و منفعت به طور روزافزونی نسبت به ضرورت‌ها و منافع رفتار مسئولانه اجتماعی آگاه می‌شوند. هدف از مسئولیت اجتماعی، مشارکت در تحقق توسعه پایدار و جامعه و شهروندان سالم است.
عملکرد یک نهاد مدنی در رابطه با آثار آن بر جامعه و همچنین آثار آن بر محیط زیست، و نحوه مدیریت افقی و برابری حقوق کنشگران مورد سنجش و ارزیابی قرار می‌گیرد. فعالیت شفاف نهاد‌ها، اعتماد عمومی را بر می‌انگیزد و نهاد در مقام سرمایه اجتماعی قدرت نفوذ بر افکار عمومی و تاثیرگذاری بر آرای مردمی را پیدا می‌کند. نهادهای مدنی از این طریق می‌توانند به مهار بحران‌ها و در این زمان به مهار بحران کرونا در مقام سرمایه اجتماعی کمک کنند.
نهادهای غیر دولتی می‌توانند نیاز‌های مردم را به گوش جهانیان برسانند و از مردم برای مردم کمک و یاری طلب کنند. اقدامی که ممکن است بسیاری از دولت‌ها به دلایل ملاحظات سیاسی در روابط بین‌الملل از عهده آن بر نیایند. در عین حال نهادهای مدنی می‌توانند به تبادل تجارب نهادی و مردمی جهت مهار بیماری در داخل و خارج از مرز‌ها بپردازند. نهادهای مدنی با متصل کردن مردم به شخصیت‌های محبوب که در اصل سرمایه‌های اجتماعی و ملی هستند و کلام و شخصیت آنها در مردم نفوذ می‌کند، به مهار بحران کرونا کمک کنند.
عوامل موثر در شیوع کرونا چیست؟ و نقش شما به عنوان یک تشکل اجتماعی در روشنگری ابعاد اپیدمی کرونا و مهار آن چه می‌تواند باشد؟
اپیدمی شدن بیماری‌ها و در اینجا اپیدمی کرونا تک علتی نیستند. در مورد شیوع و اپیدمیک شدن بیماری‌ها اطبا به رابطه سه ضلعی «عامل»، «محیط» و «میزبان» تاکید می‌کنند. مثلث چه کسی، چه جایی، و چه چیزی؛ رابطه میان عامل بیماری در راس مثلث و شخص بیمار و محیطی که بیماری در آن تکثیر می‌شود را بررسی کرده و توضیح می‌دهد. در عین حال نهادهای مدنی با بیان تغییرات صورت گرفته در شیوه‌های تولید و نحوه زندگی انسان که منجر به تخریب طبیعت و اخلال در چرخه حیاتی آن شده است، یکی از عوامل تسهیل کننده شیوع این ویروس را افشا و برملا می‌کنند. همچنین کنشگران در تشکل‌های خود درباره علل آلوده کردن هوا و آب و زمین که سبب بروز و ظهور ویروس‌ها و باکتری‌های مقاومی شده‌اند که زندگی بشر مغرور به علم و تمدن علمی را دچار مخاطرات جدی کرده است توضیح می‌دهند. در اصل وظیفه جدی و اساسی نهادهای مدنی تبیین و توزیع این واقعیت است که کره زمین و طبیعت تنها پناهگاه و مأمن انسان‌هاست؛ غرور انسان که خود را اشرف مخلوقات و حاکم بر طبیعت می‌داند، غروری بیجا و نابخردانه است. انسانی که در مقام پیچیده‌ترین ساختار شعورمند خود را صاحب طبیعت می‌دانست، حال ناباورانه می‌بیند که در برابر ساده‌ترین ساختار شعورمند یعنی ویروس کرونا به زانو در آمده است. نهادهای مدنی با توضیح این حقیقت که همه انسان‌ها در جهان در قایقی به‌نام زمین سوارند. در کنار طرفداران صلح در جهان و تشکل‌های مخالف تسلیحات نظامی و تشکل‌های حامی محیط زیست و تشکل‌های معطوف به توسعه و تشکل‌های اقتصادی مبتنی بر اقتصاد بازیافت در چرخه طبیعت که اصطلاحا «اقتصاد آبی» نامیده می‌شوند و سایر تشکل‌های یاریگر و مددرسان محرومین به روشنگری رادیکال درباره ریشه‌های بروز اپیدمی می‌پردازند. سمن‌ها مردم را آموزش می‌دهند و از مخاطرات پیش‌رو آگاه می‌سازند و در پرتو آموزش و آگاهی قدرت مقاومت مردم در قبال اپیدمی را افزایش می‌دهند. در اصل بیماری را مهار و رام می‌کنند. بیماری‌ها هرگز از بین نمی‌روند بلکه به صورت‌های رام شده و کم خطر با انسان‌ها به همزیستی می‌رسند. از این‌رو بارز‌ترین وظیفه نهادهای مدنی در قبال اپیدمی و بحران‌هایی که می‌آفریند آگاه سازی مردم و ساخت بستر‌های مشارکت و مقاومت آگاهانه در برابر اپیدمی‌ها و مصایب است که به بار می‌آورند. طبعا با شکست و قطع اضلاع مثلث اپیدمی شاهد فروکش کردن بحران خواهیم بود.
جامعه مدنی در شرایط بحران اعتماد اجتماعی، چگونه می‌تواند به تقویت اراده ملت در اجرای پروتکل‌های سلامت کمک کند؟
جامعه مدنی قاعدتا متشکل از سازمان‌های مردم نهادی است که جهت پیگیری نیاز‌های گروه‌های هدفشان تاسیس شده‌اند؛ و طبیعی است که در شرایط بحرانی به یکدیگر اعتماد داشته باشند. مشارکت عمومی نهادهای مدنی با یکدیگر می‌تواند شبکه عظیمی بسازد و کنشگران مدنی حوزه‌های متفاوت و حتی متضاد را حول محور مهار بحران گردهم بیاورد و اعتماد مردمی را تقویت کند. کنش داوطلبانه بدون چشمداشت مادی و بیان صادقانه و شفاف و پرهیز از بوروکراسی و قدرت طلبی و قتدار گرایی در نهادهای مدنی عوامل موثر در جلب اعتماد عمومی است. با مردم بودن و بهره‌گیری از آرا و تجارب بومی و زیسته مردمی که غم‌ها و شادی‌های بسیاری را در تاریخ ملت‌شان تجربه کرده‌اند. به حل هر دو بحران یعنی بحران کرونا و بحران بی اعتمادی موجود بین مردم و مسئولین کمک می‌کند.
با چه تحلیلی از کمپین «نه به اجتماعات» حمایت کردید؟ و چگونه می‌توان همبستگی اجتماعی در دوران کرونا را حفظ و ترویج کرد؟
حامیان جامعه مدنی از ابتدای گردهمایی خودجوش نهادهای مدنی در بدو پیدایش بحران کرونا و جهت مهار آن به شبکه کمک برای مهار کرونا پیوستند. حامیان جامعه مدنی بر اساس شأن و ماهیت شبکه در کمیته‌های حمایتگری از آسیب دیدگان کرونا و محرومین و مطالبه‌گری از مسئولین جهت شناسایی و رفع مشکلات ناشی از کرونا برای مردم و تولید محتوا جهت آموزش نحوه مقابله با بحران کرونا بقدر همت و وسعت خود کوشیده‌اند. با تشدید وخامت و بحران گسترده‌تر در موج دوم کرونا، و بنا بر آمار‌های منتشر شده که حاکی از این بود که اغلب مبتلایان به کرونا به‌دلیل عدم رعایت فاصله و پروتکل‌های بهداشتی گرفتار و بیمار شده‌اند، با نزدیک شدن ماه محرم و اشتیاق مردم به شرکت در هیات‌های سینه زنی و اجتماع در تکایا و با هشدار‌های پزشکان که عدم رعایت پروتکل‌های بهداشتی و فاصله‌های سلامتی سبب شیوع غیرقابل مهار بیماری و مرگ و میر در جامعه می‌شود کمپین یا کارزار حمایت از بیانیه آگاهی بخش پزشکان راه‌اندازی شد. بیش از صدوهفتاد نهاد مدنی همراه هزاران کنشگر داوطلب مدنی به امید جلوگیری از گسترش کرونا در ایام عزاداری به این کمپین پیوستند. امیدواریم مردم فهیم ایران همبستگی نهادینه در فرهنگ عاشورایی را به همبستگی خلاقانه علیه بیماری کشنده کرونا پیوند بزنند. تا به یاری یکدیگر موفق شویم بیماری را ریشه کن سازیم.
اپیدمی کرونا بر سلامت جامعه در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و روانی چه تاثیری خواهد داشت و چگونه می‌توان به بهتر بودن جامعه پسا کرونا کمک کرد؟
اپیدمی کرونا لطمات و خسارات سهمگینی بر اقتصاد و سلامت جسم و روان جامعه وارد ساخته است. برای مقابله و مقاومت خلاق در این وضعیت می‌بایست به‌هر نحو ممکن روحیه امیدواری را تقویت کرد. امید به اینکه درد‌های مشترک، چون همه ملت را دربر می‌گیرد به خودی خود مقوم حس همبستگی ملی خواهد شد؛ و نهایتا انسان‌ها می‌مانند و بیماری‌ها می‌روند؛ و نسل درگیر بحران نسلی قوی‌تر و آگاه‌تر و بالنده‌تر از نسل پیشین خواهد شد. زیرا قدرت حیات و هستی همیشه و در همه جا بر قدرت مرگ و نیستی غلبه می‌کند؛ و نهایتا حیات و زندگی پیروز خواهد شد. نهادهای مدنی باید بتوانند چشم انداز‌های روشن و امید بخشی برای آینده بیافرینند.
به نظر شما برای جا انداختن نگاه کارشناسی حوزه سلامت در تصمیم گیری‌های ستاد بحران و غلبه آن بر رویکرد صرفا سیاسی در تصمیمات چه باید کرد؟
بحران کرونا بحرانی متکثر است و ابعاد اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و بهداشتی گسترده‌ای دارد. از طرفی جامعه ما دچار امر سیاسی و مداخله سیاست در همه شئون زندگی شهروندان است. از این‌رو حرف شنوی از تصمیم‌های ستاد کرونا به اندازه بی اعتنایی به تصمیمات این نهاد جهت مهار کرونا بی فایده و در واقع کنشی سیاسی می‌تواند تلقی گردد. از این‌رو هر قدر مشارکت مردمی در مهار کرونا بیشتر باشد از شائبه سیاسی بودن تصمیمات و عملکرد مسئولین کاسته خواهد شد. نهادهای مدنی موثر‌ترین نقش در جامعه و در انگیزه بخشی به مشارکت علیه کرونا را دارند. در آموزش‌ها و تبیین‌ها و توضیحات درباره کرونا و مهار آن باید بر ادبیات و گفتمان مدنی اتکا داشت. با اتکا بر گفتمان مدنی و ترویج این گفتمان در سطح عامه می‌توان تهدید حضور کرونا را به فرصتی جهت همبستگی از طریق مشارکت جمعی جهت التیام درد مشترک مردم تبدیل ساخت.
به کانال تلگرامی دیدارنیوز بپیوندید
به گروه واتس‌اپی دیدارنیوز بپیوندید