چگونه شهروند خوبی باشیم؟

دیدارنیوزـ پرستو بهرامی‌راد: کافیست از خانه خارج شوید، از همان ابتدا که پای در کوچه و خیابان می‌گذارید مجبور به تعامل با مردم و امکانات شهری هستید. در حقیقت از سویی با راننده تاكسی و اتوبوس و مردم به صورت مستقيم و چهره به چهره در ارتباط هستیم و از سوی دیگر، با تبليغات، مناظر شهری و زشتی‌ها و زيبايی‌هايی كه حاصل دست يك يا چند نفر است در ارتباطیم که به صورت غيرمستقيم بر روح و روانمان تأثير می‌گذارند. اما آنچه در هر كنش و واكنش انجام شده در سطح شهر مؤثر است، «فرهنگ» شهروندان است؛ فرهنگی كه بتواند زندگی شهری را مديريت و ارتباطات مطلوبی را ارائه كند. در حقیقت به این نوع از فرهنگ، «فرهنگ شهرنشینی» می‌گویند.

شهرنشینی از مهم‌ترین مباحثی است که توجه جدی و اساسی نیاز دارد. در این راستا به نظر می‌رسد توجه به فرهنگ در امر مدیریت شهری از اهمیت بسزایی برخوردار است. رشد شهرنشینی و صنعتی شدن جوامع شهری بدون در نظر گرفتن توسعه فرهنگ شهرنشینی، مشکلات گسترده‌ای را در شهر‌ها به وجود آورده است. به همین دلیل، شناخت این موضوع که «فرهنگ شهرنشینی چیست؟» باید در اولویت برنامه‌های مدیریت شهری قرار گیرد.

در قرن ۲۱ به موازات مشکلاتی نظیر تغییرات آب‌وهوایی، رشد جمعیت، تخریب محیط زیست و کمبود آب، مشکل بزرگ دیگری نیز وجود دارد و آن رشد بی‌‌رویه‌ی شهرها است.  در سراسر جهان، سیاست‌های مربوط به شهرنشینی در حال تغییر است زیرا هر روز به تعداد شهرها افزوده می‌شود. در واقع شهرنشینی یک پدیده نو است؛ امروز نیز مردم با توجه به امکانات و تسهیلات به زندگی شهری روی آورده‌اند. در حقیقت به دلیل امتیازات و امکانات نسبی موجود در شهر، انسان‌ها دوست دارند در شهر زندگی کنند. شاید کسی پیدا نشود که آرزوی زندگی بهتر و آسودگی و رفاه بیشتر را نداشته باشد.

در دهه‌های اخیر، مهاجرت به شهرها شتاب زیادی پیدا کرده و جمعیت انبوهی به شهر‌ها پناه آورده‌اند، اما در دنیای جدید باید الزامات زندگی شهری را پذیرفت و از این رو لازم است هرکسی می‌خواهد در شهر زندگی کند به این قوانین و قراردادهای اجتماعی ملزم باشد و نباید فراموش کند زندگی در شهرها مقید و محدود به یک سلسله آداب و رسوم، موسوم به آداب زندگی اجتماعی یا فرهنگ شهرنشینی است.

فرهنگ شهری چیست؟

فرهنگ را می توان متشکل از ارزش‌های گروهی معین و هنجارهایی دانست که از آن پیروی می‌کنند و کالایی مادی پدید می آورند؛ فرهنگ با زندگی شهری بالیده و راه تکاملی می‌پیماید. شهر واقعی، فارغ از زمان و مکان، بدون فرهنگ بی معناست. فرهنگ شهری، پدیده‌ای کهنسال است که هر روز به شکلی نو می‌شود. همه عناصر شهری به طور مستقیم و غیرمستقیم از فرهنگ متأثر می‌شوند و در مواردی نیز بر آن اثر می‌گذارند. در حقیقت، منظور از فرهنگ شهرنشینی مجموعه‌ای از ارزش‌ها، هنجارها، نهادها، فضاها، امکانات، مقررات و آدابی است که به زندگی در جامعه شهری، نظم و تعادل می‌بخشد. از این منظر، فرهنگ شهرنشینی، امروزه بخش مهمی از فرهنگ عمومی هر جامعه را تشکیل می‌دهد که کیفیت آن نقش اساسی در فرآیند توسعه پایدار، کیفیت زندگی، سلامت و شادابی عامه مردم دارد. از سوی دیگر، تبدیل ساکنان شهر به شهروندان تمام عیار، مستلزم ایجاد و گسترش فرهنگ شهرنشینی است.

شهروند با فرهنگ

پیکره شهر بدون در نظر گرفتن شهروندان، موجودی بی‌روح و باری به هر جهت خواهد بود. از زیبایی شهری گرفته تا همراهی و تعامل با مسئولان برای رفع مشکلات، نیازمند حضور چشمگیر شهروندان است. متأسفانه تک‌تک شهرنشينان فكر می‌كنند كه بر آداب و رسوم شهر‌نشينی؛ واقف و فرهنگ آن را از بر هستند و در رفتارهايشان مطابق با آن پيش می‌روند، در صورتی که اینگونه نیست. شهرنشینی آدابی دارد که باید به درستی انجام شود تا به شهروندان دیگر و نظم شهر، آسیبی وارد نشود. این آداب به مرور منظم‌تر و قانونمندتر می‌شود.

شدت مهاجرت و جهت آن از روستاها به شهرها و از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ، سرانجام سبب پدید آمدن ترکیب‌های قومی بسیار گوناگونی در اغلب شهرهای بزرگ شده است که گاه تنش‌های شدیدی را میان آنان به وجود می‌آورد. همزیستی اقوام متعدد با شیوه‌های زندگی و سلیقه‌های بسیار متفاوت در شهرهای بزرگ نمی‌تواند بدون پیامدهای اجتماعی باشد. فرهنگ شهری با مقولاتی از قبیل هویت، فرهنگ مردمی، دموکراسی فرهنگی، شهروندی فرهنگی، مشارکت فرهنگی، بازار فرهنگی، کثرت گرایی فرهنگی و امنیت هستی‌شناسی فراهم می شود و رژیم های شهری اعم از مقامات محلی (شوراها و شهرداری ها) و مدیریت ملی (دولت) آنها را در دستور کار خود قرار داده‌اند. در حقیقت باید المان‌هایی برای فرهنگ شهرنشینی تعریف شود تا شهروندان در کنار هم با آرامش و صلح زندگی کنند.

احترام به حقوق دیگران

یکی از مهمترین و اصلی‌ترین مسائلی که باید در فرهنگ شهرنشینی رعایت کرد، احترام به حقوق دیگران است. بارها و بارها گفته شده است در زمان سوار و پياده شدن به اتوبوس و مترو حق تقدم را رعايت كرده و به حقوق ديگران احترام بگذاريد. واقعاً چند درصد مردم در زمان شلوغ بودن اين وسايل ‌نقليه اجازه می‌دهند تا افراد، به نوبت سوار و پياده شوند و از هل دادن یکدیگر خودداری می‌كنند؟ در زندگی شهری یکی از اتفاق‌هایی که برای هر شهروندی پیش‌ می‌آید ایستادن در صف است؛ اما آیا شهروندان به نوبت دیگران احترام می‌گذارند؟

مصرف بی‌رویه دخانیات در هر مکانی، استفاده نادرست از تلفن همراه، بوق زدن بی‌دلیل، گوش دادن موسیقی با صدای بلند و... رفتارهای غلطی است که در جامعه رخ می‌دهد و تعدی به حقوق دیگران است. اگر همین رفتارهای غلط که ناشی از عدم کاربست فرهنگ شهرنشینی است ادامه پیدا کند، شکی نیست که زندگی برای همه در شهر تلخ و ناراحت کننده می‌شود.

آداب رفتار شهری

زندگی در شهرهای بزرگ، آداب رفتاری خاصی دارد. با افزایش جمعیت در شهرها آپارتمان‌‌نشینی به یک سبک زندگی تبدیل شده است. نوع رفتار با همسایه‌ها و رعایت قوانین در آپارتمان، اولین نشانه از داشتن فرهنگ شهرنشینی است. در شهر، انسان با جمعیت زیادی از افراد سروكار دارد که باید مطابق با سلوک و عادات شهر با آنان رفتار كند تا باعث ایجاد بی‌نظمی نگردد.

اخلاق شهری شامل كردار، گفتار، رفتار و تعاملات انسان با سایر افراد جامعه است. این اخلاق باید به نحوی در نظر گرفته شود كه انسان بتواند به طور مسالمت‌آمیز با دیگران زندگی كند. داد زدن در خیابان، متلک‌پرانی، بد و بیراه گفتن به ماشین‌های در حال عبور، پرتاب آب دهان در خیابان، بی‌نزاکتی در گفتارهای رو در رو و یا فضاهای مجازی، تقلب در امتحانات و انتخابات، تنه زدن به دیگران و ... می‌تواند بدترین نوع رفتارهایی باشد که ممکن است از شهروندان یک شهر سر بزند.

محیط‌زیست شهری

رعایت نظافت و پاكی، یكی از موضوعات جدی در زندگی شهری است. عدم رعایت نظافت و پاکیزگی باعث مشکلات فراوانی برای شهر و شهروندان یک شهر خواهد شد. درسطح شهر، سطل‌های زباله در فواصل خوبی از هم قرار دارند، اما واقعاً همه افراد حين حركت در شهر، چه به صورت پياده و چه سواره، زباله‌هايشان را درون اين سطل‌ها می‌ريزند؟ مسئولان شهری از شهروندان باید بخواهند تا زباله‌هايشان را رأس ساعتی به بيرون از منازلشان انتقال دهند تا مأموران شهرداری نسبت به جمع‌آوری آنها اقدام كنند و این موضوع بسیار برای رعایت بهداشت شهری مهم است. فضاهای سبز کنار رودخانه ها در تابستان، مملو از ازدحام آدم‌هایی است که به هنجارشکنی و رفتارهای ضدشهری روی می‌آورند. در حقیقت شعار «شهر ما خانه ما» باید اصولی رعایت شود و شهروندان و مسئولین در کنار هم شهر را پاکیزه نگه دارند.

انداختن زباله در اطراف خانه، مشکلات زیست محیطی زیادی را برای ساکنان شهر به وجود می آورد. همچنین ریختن پسماندها در جوی آب، خود باعث بیماری‌های بسیاری می‌شود. متاسفانه در بسیاری از مواقع، شهروندان می‌دانند پرتاب زباله از شیشه ماشین و ریختن آشغال در معابر نادرست است، اما باز هم انجام می‌دهند.

از سوی دیگر، آلودگی هوا دیگر مشکلی است که اصولاً در شهرها ایجاد می‌شود. این آلودگی هوا اختلالات فراوانی  در سیستم تنفسی انسان ها ایجاد می‌کند و صحت انسان ها را با خطر جدی مواجه می‌کند. این مشکل به این دلیل ایجاد می‌شود که شهروندان و مسئولین به محیط‌زیست شهری توجهی ندارند و قوانین مربوط به رعایت محیط‌زیست را در نظر نمی‌گیرند. محیط‌زیست برای سلامت جامعه در اولویت است و عدم رسیدگی به آن، قطعاً نشانه‌ای بزرگ برای عدم وجود فرهنگ شهروندی است.

قوانین ترافیکی

«پس افتادگی فرهنگی» را در خیابان‌های شهر می‌توان مشاهده کرد. راه رفتن در وسط خیابان که محل عبور وسائط نقلیه است خود نشانه‌ای از این است که شهر هنوز با تمدن ماشینی سازگار نشده و رفتار منطقی را که لازمه چنین تمدنی است به درستی نیاموخته است.

زمانی که موتورسوار در پیاده‌رو براند، فرد پیاده از بزرگراه عبور کند، لایی کشیدن با خودرو و موتور عادی شود و کوچه و خیابان به پارکینگ تبدیل شود؛ همه نشان از این دارد که قوانین ترافیکی که جزئی از فرهنگ شهری است به درستی اجرا نمی‎شود. اگر در خیابان‌های عمومی، نظم و قانون ترافیك از سوی رانندگان وسایط نقلیه مراعات نشوند نظم خیابان‌ها مختل شده و باعث تصادمات وخیم ترافیكی خواهد شد. همچنین طرز و سلوك راه رفتن هنگام استفاده از پیاده روها از سوی عابرین باید به صورت جدی رعایت شود. در شهر ما عابرین به جای اینكه از پیاده‌روها بروند از جاده عمومی عبور و مرور می كنند كه خود باعث اخلال و بی نظمی در سیستم ترافیكی می شود. عدم آموزش فرهنگ ترافیکی در شهرهای بزرگ باعث می‌شود که شهر برای شهروندانش جای نامناسبی باشد.

نظم شهری

دست‌فروش‌ها پیاده‌رو را مسدود می‌کنند، کودکان و نوجوانان در پارکینگ و خیابان، فوتبال بازی می‌کنند، تعمیرگاه در کنار مسجد قرار می‌گیرد، غذای سنتی در پاساژ فروخته می‌شود، در مترو و اتوبوس دستفروش‌ها ایجاد مشکل می‎کنند، گداها و تکدی‌گران در پیاده‌روها غوغا می کنند و مواردی از این دست، باعث می‎شود که نظم شهری دچار اختلال شود. نظم شهری، خود یکی از مواردی است که در فرهنگ شهری می‌گنجد. عدم رعایت نظم شهری قطعاً زندگی را برای شهروندان مشکل خواهد کرد و به شکل شهر نیز صدمه خواهد زد.

کارکرد وسایل مدرن

در حال حاضر و در فضاهای شهری، انواع کالاها و وسایل جدید در زندگی روزمره مردم شهرنشین رخنه کرده، ولی هنوز آداب و رفتار استفاده از آن‌ها پدید نیامده است. جهان به سرعت در حال پیشرفت است و وسایل مدرن شهری، روز به روز جدیدتر می‌شوند. استفاده درست از این وسایل باید به شهروندان آموزش داده شود تا بتوانند بهتر از این امکانات استفاده کنند و اختلالی در شهر ایجاد نشود. فرهنگ شهرنشینی به نوعی به استفاده درست از امکانات شهری نیز برمی‌گردد.

ظاهر و بهداشت فردی هر شهروند

 انسان در هر نوع محیطی كه زندگی می كند باید قوانین و مقررات همان محیط را رعایت كند. از جمله موارد مذکور، طرز پوشیدن لباس است. لباس‌های بیگانه با فرهنگ هر شهری، باعث اختلال در نظم آن شهر می‌شود. همچنین بهداشت فردی برای کسی که در شهر زندگی می‌کند و با افراد دیگر در ارتباط است بسیار حائز اهمیت است و باید به آن بپردازد. اگر شخصی در مکان عمومی، بهداشت فردی خود را رعایت نکند برای دیگران مشکل ایجاد می‎کند و شرایط ماندن در آن فضای عمومی را برای دیگران سخت خواهد کرد.

زمانی که فرهنگ شهرنشینی به درستی اجرا نشود و هر کسی ساز خود را در شهر بزند شکی نیست که ساکنان شهر، همچون غریبه و دشمن به یکدیگر می‌نگرند، به آسانی برآشفته می‌شوند، به یکدیگر توهین می‌کنند و از هم می‌هراسند. در نتیجه، همه ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی کم‌رنگ می‌شود و احترام متقابل، هم‌دلی و همیاری به حسرتی پنهان و بغضی فروخورده تبدیل می‌شود.

تنها راهكار موثر نهادینه شدن فرهنگ شهرنشینی، آگاهی‌دهی مردم نسبت به موارد و شرایط آن است. باید به هر طریق، این فرهنگ را در میان شهروندان ترویج داد تا هر فرد در برابر این وظایف اساسی، خود را مسئول بداند و در نتیجه، یک شهر پاک و به دور از هر گونه آلودگی های محیطی و اخلاقی به وجود آید.