محمد بن‌سلمان ولیعهد عربستان تحت عنوان سند چشم انداز ۲۰۳۰ اقدام به یکسری اصلاحات در ساختار فرهنگی و اقتصادی عربستان سعودی کرده است که موافقین و مخالفین گوناگونی دارد. قشر جوان و بالاخص زنان عربستان از اقدامات اصلاحی بن‌سلمان ابراز خشنودی کرده‌اند اما بنیادگرا‌های سنتی، خیلی موافق اصلاحات صورت گرفته نیستند؛ هر چند بسیاری از آنان جرأت و جسارت ابراز مخالفت را ندارند.
دیدارنیوز ـ مسلم تهوری: پشت پرده اصلاحات بن‌سلمان در عربستان سعودی چیست؟ چه اتفاقی افتاد که حاکمیت عربستان به سمت اصلاحات اجتماعی و اقتصادی رفت؟ گروهی آن را از باب جنگ قدرت بین شاهزاده‌های سعودی می‌دانند و معتقدند بن‌سلمان به دنبال سرمایه اجتماعی است؛ از این‌رو اصلاحاتی در جامعه بسته عربستان انجام داده تا با فراهم ساختن سرمایه اجتماعی از دیگر رقیبان پیشی بگیرد، جماعتی اصلاحات صورت گرفته را طبق خواسته کشور‌های غربی قلمداد می‌کنند و عده‌ای نیز معتقدند بعد از بهار عربی، حکومت سعودی بر آن شد تا دست به یکسری اصلاحات در حوزه‌های اجتماعی و اقتصادی بزند تا از سر ریز اعتراضات مردمی جلوگیری کند.
در این زمینه تحلیل‌ها و رویکرد‌های متفاوتی وجود دارد. البته در این میان باید به موقعیت سیاسی جمهوری اسلامی ایران در منطقه نیز اشاره داشت. یکی از علل اصلاحات صورت گرفته مقابله با جمهوری اسلامی است. در این زمینه ولیعهد عربستان سعودی در مصاحبه با روزنامه گاردین، سیاست فوق محافظه‌کار کشورش در سه دهه گذشته را غیرطبیعی دانست. به گفته بن‌سلمان مقام‌های این کشور نمی‌دانسته‌اند با پیامد‌های انقلاب ایران چگونه برخورد کنند.
نکته قابل توجه این است که اصلاحات مدنظر بن‌سلمان تا چه میزان جدی و تأثیرگذار است. آیا جامعه بسته و سنتی عربستان، اصلاحات با چنین شیب تندی را می‌تواند هضم کند و اساسا جامعه، پذیرای این میزان اصلاحات هست؟ آیا می‌توان با خشونت، اصلاحات را در جامعه نهادینه کرد؟ سؤالاتی از این دست باعث می‌شود به اصلاحات صورت گرفته در عربستان سعودی با دیده تردید نگریست.
بن‌سلمان خود را نماد اصلاحات عربستان نوین می‌داند و مخالفت با خود را به نوعی مخالفت با اصلاحات عربستان پیشرو می‌داند. وی مخالفان را بنابر جایگاه اجتماعی و سیاسی‌شان به طرق مختلف حذف می‌کند؛ عده‌ای را به فجیع‌ترین وجه ممکن به قتل می‌رساند و گروهی دیگر را به بند می‌کشد و این همه در حالی است که در هیچ‌یک از تعاریفی که برای اصلاحات به‌کار رفته از خشونت، سخنی به میان نیامده، برعکس انقلاب‌ها که همراه خشونت هستند. ساموئل هانتینگتون انقلاب را دگرگونی صریحی می‌داند که در مبانی و اساس نظام‌های سیاسی حاکم، رخ می‌دهد و همراه با خشونت است...، اما اصلاحات، دگرگونی و دگرباشی نرم و تدریجی است که به قول حافظ، آنجا که صحبت از بهبود اوضاع جهان می‌کند می‌گوید شادی آورد گل و باد صبا شاد آمد.
اصلاحات اگر همراه با رعب و ترس باشد آن می‌شود که رضا خان در ایران انجام داد و سعی داشت به زور، حجاب را از زنان بستاند. مطمئنا روش خشونت‌آمیز، منجر به برهم خوردن نظم و سامان حداقلی خواهد شد و در این میان، ایده‌های عقلانی و عرفی در میان آتش و خون، گم خواهند شد و تشدید رفتار‌های خشن حاکمان باعث پرورده شدن نسلی تازه در میان خشونت و خو گرفته با روش‌های آن می‌شود.
اقدامات محمد بن‌سلمان فعلا بیانگر تغییر و تحولات اساسی در عربستان سعودی نیستند. هنوز پیگرد و فشار زیاد بر منتقدان رژیم و دستگیری‌های خودسرانه و شکنجه و قتل در دستور کار است و هیچ نشانه‌ای مبنی بر اینکه پادشاه حاضر است اندکی از قدرت مطلقه خود را واگذار کند وجود ندارد. این اصلاحات برای برخی جنبه نمادین دارد و آن را وسیله‌ای برای آراستن وجهه عربستان می‌دانند، اما برای میلیون‌ها زن سعودی به مراتب بیش از این است.
به گفته نهاد‌های بین‌المللی مدافع حقوق بشر، مقامات عربستان سعودی چندین مخالف سیاسی را دستگیر کرده‌اند که برخی از آنها از روحانیان برجسته این کشور هستند مانند سلمان عوده و عوض قرنی. عوده و قرنی از موجه‌ترین چهره‌های مذهبی عربستان شناخته می‌شوند که به شکل مستقل و خارج از ساختار‌های حکومتی فعالیت می‌کنند. عوده طرفداران زیادی دارد و حدود ۱۴ میلیون نفر از شهروندان عربستانی، توییت‌های او را دنبال می‌کنند. او در دهه ۱۹۹۰ به مدت ۵ سال زندانی بود.
به گفته دیدبان حقوق بشر، در میان دستگیرشدگان شماری روشنفکر و حقوقدان وجود دارند که از خشونت دور هستند و تنها به شکل مسالمت‌آمیز به حکومت عربستان اعتراض کرده‌اند.
چشم‌انداز ۲۰۳۰
قوانین عربستان برای زنان به شدت سختگیرانه و تبعیض‌آمیز است و زنان شبه جزیره از بدیهی‌ترین حقوق انسانی خود نیز محروم بوده‌اند، اما بن‌سلمان اعلام کرد که قصد دارد در راستای سند چشم‌انداز ۲۰۳۰ این قوانین را اصلاح کند. به‌عنوان مثال زنان عربستان برای نخستین بار اجازه یافتند که در روز جشن ملی این کشور همراه مردان و خانواده‌شان وارد استادیوم شوند. در ماه ژوئیه ۲۰۱۷ نیز وزارت آموزش و پرورش عربستان اجازه داد دختران دانش‌آموز در کلاس ورزش مدارس دولتی شرکت کنند.
سند چشم‌انداز ۲۰۳۰ پروژه بزرگی است که ولیعهد عربستان قصد دارد با اجرای آن، کشور را متحول کند. رشد اقتصادی با ایجاد ساختار‌های جدید، کاهش وابستگی به نفت، افزایش درآمد‌ها از راه توریسم، افزایش مبادلات تجاری، تحول در بخش‌های آموزش، سلامت، زیرساخت و خدمات، از جمله ۸۰ طرحی هستند که قرار است تا سال ۲۰۳۰ میلادی در عربستان اجرا شوند.
دانیل هشلر می‌نویسد: «حقوق بیشتر برای زنان، کنسرت و برنامه‌های فرهنگی می‌تواند به آراستن وجهه عربستان سعودی در غرب کمک کند. امید سعودی‌ها این است که این اقدامات به جذب سرمایه‌گذاران و تقویت صنعت گردشگری کمک کند، صنعتی که تاکنون به آن اهمیت داده نشده است».
به هر روی چشم اندازی که بن‌سلمان برای ۲۰۳۰ عربستان تصویر کرده است منجر به یکسری تغییرات در حوزه اجتماعی شده است که عمده این تغییرات در حوزه زنان است. بسیاری از این تغییرات در دنیای امروز، امری بدیهی و از حقوق مسلم زنان در هر جامعه‌ای است؛ منتهی در جامعه‌ای بنیادگرا و سنتی به مانند عربستان با ساختار مرد سالارانه، اتفاقی عجیب و غریب قلمداد می‌شود.
به‌عنوان نمونه به موجب این تغییرات:
ـ به دختران در مدارس دولتی اجازه ورزش کردن داده شد؛
ـ در ۲۷ سپتامبر ۲۰۱۷ ولیعهد مجوز دریافت گواهینامه رانندگی زنان را صادر کرد. این قانون پیرو اقدامات لازم در ژوئیه ۲۰۱۸ به اجرا گذاشته شد؛
ـ اجازه حضور زنان در کنسرت‌های موسیقی و سینما‌هایی که برای نخستین بار در کشور بازگشایی شد؛
ـ برای نخستین بار در تاریخ عربستان سعودی در ژانویه ۲۰۱۸ به زنان اجازه حضور در ورزشگاه‌ها و تماشای مسابقه فوتبال داده شد؛
ـ در فوریه ۲۰۱۸ عربستان سعودی برخی مشاغل نظامی غیررزمی را برای زنان تعریف کرد؛
ـ عدم استفاده از لباس سنتی سیاه رنگ به شرط حفظ حجاب در صورت تمایل؛
ـ در دستور کار قرار دادن تشکیل تیم فوتبال زنان عربستان؛
ـ آزادی‌های مشروط برای موسیقی؛
ـ فتوای مفتی سعودی برای خروج زنان از کشور بدون اجازه همسر.
پخش موسیقی
پخش تصاویر زنان بی‌حجاب در تلویزیون دولتی عربستان سعودی به دلیل ماهیت مذهبی حاکمیت این کشور با محدودیت‌های فراوانی همراه است. همین محدودیت سبب شده بود ام کلثوم، از مشهورترین و محبوب‌ترین خواننده‌های زن در جهان عرب از تلویزیون دولتی عربستان حذف شود.
سه‌شنبه (۳ اکتبر/۱۱ مهر) اما ترانه‌ای از این خواننده فقید مصری در کانال فرهنگی «الثقافیه» عربستان پخش شد. این کانال تلویزیونی در حساب توییتری خود خبر داد که از روز سه‌شنبه پخش صدا و تصویر ام کلثوم را از سر می‌گیرد. از سرگیری پخش ترانه‌های ام کلثوم در تلویزیون دولتی عربستان؛ چند روز پس از آن صورت می‌گیرد که اعلام شد زنان سعودی از سال آینده اجازه خواهند داشت رانندگی کنند.
کاربران بسیاری در شبکه‌های اجتماعی اقدام «الثقافه» را ستوده و خواستار پخش ترانه خواننده‌های بیشتری شده‌اند. در کشور‌های دیگر شاید پخش تلویزیونی این کنسرت که ۳۰ سال پیش برگزار شده یک تماشاچی را هم به خود جلب نمی‌کرد، اما در عربستان اقدامی جنجالی بود، زیرا در این کشور به‌شدت محافظه‌کار، موسیقی حرام است.
رانندگی زنان
در ویدیویی در اینترنت می‌توان دید که سعد الحجری، از روحانیون عربستان سعودی می‌گوید که مغز زنان معمولا نصف مغز مردان است و وقتی زنان به خرید می‌روند مغزشان از این‌هم کوچکتر می‌شود و به یک چهارم مغز مردان می‌رسد. این روحانی سپس می‌گوید که بدین دلیل، زنان نباید اجازه رانندگی داشته باشند.
پادشاه عربستان سعودی با صدور فرمانی به زنان این کشور اجازه داد که رانندگی کنند. بلافاصله پس از صدور این فرمان، کمیته‌ای از اعضای دولت در وزارتخانه‌های مختلف تشکیل شد تا جزئیات اجرای این فرمان را در ۳۰ روز آینده مشخص کند. فرمان پادشاه عربستان از ژوئن سال ۲۰۱۸ میلادی اجرایی شد.
تارنمای اینترنتی مجله اقتصادی فوربس پیش‌بینی کرد که اجرای این فرمان علاوه بر جنبه‌های حقوق بشری آن، تأثیری مثبت و قابل‌توجه بر رشد اقتصادی عربستان خواهد داشت.
زنان عربستان همواره گله داشتند که بدون راننده نمی‌توانند از خانه خارج شوند و این مسئله یکی از مهمترین موانع بر سر راه آنها در یافتن کار است. اجرای فرمان یادشده، استقلال بیشتری به زنان خواهد داد و حضور آنها را در جامعه برای پذیرفتن مسئولیت‌های بیشتر پررنگ خواهد کرد.
حال دستکم انجام وظایفی مانند رفت‌وآمد فرزندان یا خرید خانه برای زنان ممکن خواهد شد. دسترسی راحت‌تر زنان به بازار، بی‌تردید بر اقتصاد عربستان تأثیر خواهد گذاشت. مجله اقتصادی فوربس همچنین پیش‌بینی کرد طبقه متوسط این کشور که توان استخدام راننده را ندارد بیش از پیش به فکر خرید خودرو خواهد افتاد. این تصمیم همزمان تأثیر بسیار مثبتی بر جذب سرمایه‌گذاران خارجی و بازرگانان غربی خواهد داشت که شمار قابل توجهی از آنها زن هستند. البته تاکنون این پیش‌بینی‌ها رنگ واقعیت به خود نگرفته و نه تنها فروش خودرو نسبت به گذشته افزایش پیدا نکرده بلکه با کاهش هم روبه‌رو شده است.
حضور زنان در ورزشگاه
حکومت سلطنتی عربستان سعودی برای نخستین بار به زنان اجازه ورود به استادیوم ورزشی را داد. صد‌ها زن اجازه یافتند در روز شنبه (۲۳ سپتامبر/ اول مهر) همراه با خانواده‌هایشان وارد ورزشگاه ملک فهد شوند و در مراسم جشن روز ملی این کشور شرکت کنند.
در ورزشگاه ملک فهد که گنجایش ۴۰ هزار نفر را دارد بخشی جداگانه برای خانواده‌ها تعیین شده بود. تاکنون زنان عربستان سعودی حتی در جشن روز ملی این کشور اجازه ورود به ورزشگاه‌ها را نداشتند.
در همین راستا بنا شد تیم فوتبال زنان عربستان تشکیل شود و همچنین با افتتاح باشگاه بوکس زنان، بن‌سلمان نشان داده به ورزش بانوان عربستانی نگاهی جدی دارد.
جوانان سعودی
حامیان اصلی تغییرات، نسل جوان سعودی هستند، زیرا وضعیت بسیاری از آنها غیرقابل تحمل است. در دهه‌های گذشته، پادشاهی رونق واقعی در زاد و ولد را تجربه کرده است؛ جمعیت در دهه‌های اخیر از ۵ میلیون نفر در ۱۹۶۰ تا حدود ۳۰ میلیون نفر در حال حاضر افزایش یافته است و بیش از ۶۰ درصد از این افراد زیر ۳۰ سال هستند. میزان بیکاری در میان جوانان سعودی ۳۲.۶ درصد است و انتظار می‌رود این شاخص تهدید کننده تا سال ۲۰۳۰ در بهترین حالت به همین صورت باقی بماند و یا حتی کمی بالا برود.
در شبه جزیره، هیچ تحقیق جامعه شناختی قابل اعتماد وجود ندارد، اما شبکه‌های اجتماعی می‌توانند روحیات موجود در میان جوانان را تبیین کنند. در سال ۲۰۱۳ در عربستان سعودی، کمپینی در توییتر با عنوان # الراتب_مایکفی_الحاجة «من دستمزد کافی ندارم» راه اندازی شد که میلیون‌ها نفر را به خود جلب کرد و در داخل کشور بازتاب گستردهای پیدا کرد. چشم انداز‌های بهبود وضع جوانان هنوز قابل مشاهده نیستند، زیرا نسل جوان سعودی‌ها، به‌رغم نارضایتی از حقوق و دستمزد خود، ترجیح می‌دهد در دانشگاه‌ها، فرهنگ‌هایی را مطالعه کنند که از واقعیت بازار معاصر کار دورند.
در عربستان سعودی، تشنگی برای تغییرات به شدت احساس می‌شود. بسیاری از جوانان عربستانی در غرب تحصیل کردند، به زبان انگلیسی بهتر از زبان عربی صحبت می‌کنند و به‌طور آشکاری به ارزش‌های غرب، ابراز علاقمندی می‌کنند. آنها خواهان تغییرات هستند و آماده‌اند تا موازین سختگیرانه اخلاق عمومی را بازنگری کنند و در هر سو با فساد گسترده روبه‌رو می‌شوند. حمایت جوانان از فعالیت‌های شاهزاده، تقریبا به بخشی از فرهنگشان تبدیل شده است.
اما انتظارات مزبور با خطرات جدی همراه است. جامعه سنتی، تاب تحمل بسیاری از تغییرات را ندارد و حتی این احتمال وجود دارد که عده‌ای از بنیادگرا‌ها، مزاحمت برای زنان راننده ایجاد کنند. دانیل هشلر در این‌باره می‌نویسد: گشایش جامعه سنتی، خطراتی هم در پی خواهد داشت. در این راستا از هشدار‌های افراطیون در شبکه‌های اجتماعی می‌توان نام برد که خاطیان را از عذاب الهی می‌ترسانند.
البته شورای عالی علمای دینی عربستان که در سیاست‌گذاری، نقش برجسته‌ای دارد تاکنون در رابطه با اصلاحات ولیعهد این کشور سکوت کرده است. به نظر می‌رسد که با این اصلاحات، مخالفتی ندارد و یا جرأت مخالفت با اصلاحات مدنظر ولیعهد را ندارد.
از سوی دیگر برنامه‌های بزرگ و وعده‌های متعدد ولیعهد به خاطر بلند پروازی‌های بیش از اندازه، خود مایه تردید مردم شده است و در این میان، نقطه امیدواری برای ولیعهد، همراهی نسل جدید با اصلاحات مدنظر او است.
نبیل سیفیان، یک دانشجوی عربستان سعودی نسبت به تاثیرات اصلاحات جدید بر نسل خودش خوشبین است. او به دویچه‌وله گفت: «بسیاری از مردم فکر می‌کنند که برای دورنمای درازمدت عربستان سعودی این گام‌ها خوب است. ما حالا کمی رنج خواهیم برد، اما بهتر از آن است که همه در آینده رنج ببرند».
او افزود که اجازه رانندگی به زنان، به آنها فرصت بیشتری می‌دهد تا وارد بازار کار شوند. پیش از این کسانی که می‌خواستند کار کنند مجبور بودند تا راننده استخدام کنند تا آنها را به محل کار ببرد.
با توجه به اینکه اصلاحات به سرعت پیش می‌رود، سیفیان می‌گوید: «آنچه ولیعهد انجام می‌دهد متفاوت است. بسیاری چیز‌ها به سرعت اتفاق می‌افتند. انتظار نمی‌رود که این تغییرات به این سرعت انجام شوند. مردم به آن عادت ندارند».
اقبال جامعه زنان سعودی به اصلاحات
هنوز نمی‌توان گفت تأثیر درازمدت فرمان پادشاه عربستان بر جامعه سنتی این کشور چه خواهد بود و مردان تا چه حد با زنان، همراهی خواهند کرد، اما شادمانی و افزایش اعتماد به نفس زنان پس از سال‌ها مبارزه مدنی برای به کرسی نشاندن خواست خود، موتور حرکت‌های مدنی دیگری خواهد شد.
انتخاب یک سخنگوی زن برای سفارت عربستان در آمریکا نیز تأثیر مثبتی بر ترمیم چهره این کشور در عرصه بین‌الملل داشته است. ساعاتی پس از موافقت پادشاه عربستان با رانندگی زنان، وزارت‌خارجه این کشور فاطمه باعشن را به عنوان سخنگوی سفارت عربستان در واشنگتن تعیین کرد. این انتصاب تاریخی بازتاب گستردهای در رسانه‌های بین‌المللی داشت و فعالان حقوق زن در عربستان را به پیشرفت در عرصه‌های سیاسی امیدوار کرد.
در راستای حضور فعال زنان در عربستان، مجلس عربستان با ۱۰۷ رأی موافق تصویب کرد که از این پس زنان صاحب فتوا، می‌توانند فتوا صادر کنند. زنان عضو مجلس عربستان در گذشته اعلام کرده بودند نباید صدور فتوا فقط در دست مردان باشد.
آینده تغییرات در عربستان
در شبکه‌های اجتماعی، بسیاری از شهروندان عربستان از محمد بن‌سلمان تمجید کرده و او را «معمار مدرنیزه کردن عربستان» خوانده‌اند اما داستان اصلاحات عربستان، تنها و تنها حمایت گروهی از جوانان و زنان عربستانی از اقدامات ولیعهد نیست. کارشناسان بعید نمی‌دانند که این حجم از تغییرات با سرعت بالا می‌تواند منجر به بروز نارضایتی در قشر گستردهای از شهروندان عربستانی شود. اسپوتنیک به نقل از عرب شناس روس می‌نویسد: «عربستان از اعتراض‌های دسته جمعی و بحران‌های اجتماعی ـ سیاسی در امان نیست».
دمیتری فرولوفسکی کارمند علمی مرکز کارنگی مسکو افزود: «ولی بعید است که این حوادث به تغییرات داخلی جدی در عربستان منجر شود. مهمترین عامل ثبات عربستان سعودی، روابط آن با آمریکا، متحد آن است و حتی اگر اصلاحات عقیم بماند و نارضایتی اجتماعی به درگیری واقعی بین مردم و مقامات تبدیل شود، ریاض بدون حمایت خارجی نخواهد ماند».
دمیتری فرولوفسکی کارمند علمی مرکز کارنگی در پایان نوشت: «بدون تردید، پادشاهی از تظاهرات گسترده و بحران‌های اجتماعی و اقتصادی مصون نیست اما آنها به سختی به تغییرات جدی در داخل کشور منجر خواهند شد. مهمترین عامل در ثبات عربستان سعودی، روابط با آمریکا که متحد عربستان است می باشد؛ و حتی اگر اصلاحات ولیعهد ناکام بماند و نارضایتی اجتماعی به بروز درگیری میان مردم و مقامات منجر شود، ریاض بدون حمایت خارجی نخواهد ماند؛ و این بدان معنی است که رژیم فعلی عربستان سعودی در فرمت کم و بیش محافظه کارانه به موجودیت خود ادامه خواهد داد».
تأثیر اصلاحات عربستان بر ایران
اصلاحات اخیر در عربستان با توجه به مشکلاتی که زنان در ایران با آن روبه‌رو هستند و خواسته‌هایی که از حاکمیت دارند می‌تواند منجر به اعتراض‌های بیشتر به وضع موجود شود و فعالان حقوق زنان توقع دارند اکنون که در کشوری بنیادگرا همچون عربستان، اصلاحاتی صورت پذیرفته، ایران نیز باید به خواسته‌های زنان توجه بیشتری بکند. در همین راستا الهه کولایی، استاد دانشگاه و نماینده اصلاح‌طلب ششمین دوره مجلس شورای اسلامی، با اشاره به اصلاحات در عربستان، بر لزوم اصلاح در امور زنان در ایران تاکید می‌کند.
گروهی از کاربران ایرانی در شبکه‌های اجتماعی نیز معتقدند این تغییرات به ایران هم سرایت خواهند کرد و با توجه به ایجاد اصلاحات در یکی از محافظه‌کارترین حکومت‌های منطقه، حاکمیت جمهوری اسلامی نیز در نهایت ناگزیر از پذیرش تغییرات است.
