سکوت فعال در خلیج فارس؛ امنیت در سایه بی‌طرفی

دیدارنیوز-شامگاه پنج‌شنبه، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور جمهوری اسلامی ایران، طی تماس تلفنی با شاهزاده محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، فرارسیدن عید سعید فطر را به پادشاه، دولت و ملت عربستان تبریک گفت و ماه مبارک رمضان را فرصتی برای بازنگری در ارزش‌های مشترک امت اسلامی از جمله قرآن کریم و شعائر معنوی این ماه برشمرد. پزشکیان با تأکید بر اهمیت تقویت همبستگی اسلامی اظهار داشت که جهان اسلام با تکیه بر باور‌ها و ریشه‌های مشترک می‌تواند نه‌تن‌ها صلح و امنیت را در منطقه تثبیت کند، بلکه مسیر توسعه و پیشرفت را نیز هموار سازد. وی با اشاره به مظالم جاری در فلسطین و نوار غزه خاطرنشان کرد که تنها از رهگذر اتحاد و همکاری می‌توان در برابر ظلم ایستاد و امنیت پایدار را برای ملت‌های مسلمان تضمین کرد.

رئیس‌جمهور کشورمان ضمن استقبال از مواضع ولیعهد عربستان در زمینه انسجام کشور‌های اسلامی، افزود: چنانچه کشور‌های مسلمان به وحدت عملی دست یابند، خواهند توانست تجاوزات رژیم صهیونیستی را مهار کرده و بستر شکوفایی منطقه را فراهم سازند. وی همچنین با تأکید بر صلح‌طلبی جمهوری اسلامی ایران تصریح کرد: استفاده غیرصلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای هیچ جایگاهی در سیاست‌های دفاعی ایران ندارد و فعالیت‌های هسته‌ای کشور همواره در چارچوب شفافیت و نظارت‌های بین‌المللی دنبال شده است. دکتر پزشکیان تأکید کرد که جمهوری اسلامی ایران همواره آمادگی گفتگو و تعامل سازنده با کشور‌ها را بر مبنای منافع متقابل و احترام متقابل داشته و در عین حال، در دفاع از امنیت و منافع ملی خود تردیدی به خود راه نخواهد داد.

در این گفت‌وگوی تلفنی، ولیعهد عربستان سعودی نیز ضمن تبریک متقابل عید سعید فطر، از رویکرد دولت ایران در تقویت انسجام میان کشور‌های اسلامی قدردانی کرد و ابراز امیدواری نمود که همکاری‌های دوجانبه در مسیر ارتقاء امنیت و شکوفایی منطقه تداوم یابد. محمد بن سلمان با اشاره به ضرورت گفت‌وگوی منطقه‌ای و نقش‌ساز عربستان و ایران در تحولات جهان اسلام، تأکید کرد: مشارکت میان تهران، ریاض و دیگر کشور‌های منطقه می‌تواند به عنوان نیرویی موثر در ثبات‌بخشی و کاهش تنش‌ها عمل کند. او همچنین بر آمادگی عربستان برای ایفای نقشی فعال در مسیر حل‌وفصل بحران‌ها و تقویت همزیستی تأکید کرد.

موضع محتاطانه کشور‌های خلیج فارس

در همین زمینه، منابع خبری بین‌المللی به تحولی مهم در رویکرد کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس اشاره کرده‌اند. به گزارش میدل‌ایست آی، عربستان سعودی، امارات، قطر و کویت مخالفت خود را با هرگونه استفاده از خاک یا حریم هوایی‌شان برای حمله به ایران (در قالب عملیات سوخت‌گیری یا پشتیبانی لجستیکی) به ایالات متحده اعلام کرده‌اند. این تصمیم، به گفته تحلیل‌گران، شکاف جدی در طرح‌های نظامی آمریکا در منطقه ایجاد کرده است. در نتیجه این موضع‌گیری، دولت آمریکا بمب‌افکن‌های راهبردی B-۲ خود را به پایگاه «دیه‌گو گارسیا» در اقیانوس هند منتقل کرده است؛ پایگاهی که پیش‌تر در عملیات‌های نظامی علیه عراق نیز مورد استفاده قرار گرفته بود. تصاویر ماهواره‌ای جدید حضور دست‌کم سه تا پنج فروند از این بمب‌افکن‌ها را در این منطقه تأیید کرده‌اند.

در همین حال، روزنامه گاردین گزارش داده است که ولیعهد عربستان با حمله نظامی به ایران مخالف بوده و در دوره ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ تلاش کرده بود او را از اقدام نظامی بازدارد. این موضع‌گیری با رویکرد محتاطانه سایر کشور‌های منطقه در همسو شدن با درگیری‌های نظامی تطابق دارد. از سوی دیگر، برخی منابع غربی مدعی شده‌اند که فرماندهان نظامی ایران، در واکنش به این تحرکات، سناریو‌های پیش‌دستانه در برابر پایگاه دیه‌گو گارسیا را مورد ارزیابی قرار داده‌اند. با این حال، به نظر می‌رسد بسیاری از کشور‌های منطقه در پی یافتن راهی برای دوری از درگیری‌های مستقیم و ایفای نقشی فعال در فرآیند صلح و گفت‌وگوی منطقه‌ای هستند.

چرا کشور‌های عربی از درگیری ایران و آمریکا فاصله می‌گیرند؟

در سال‌های اخیر، رویکرد کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس نسبت به بحران‌های منطقه‌ای، به‌ویژه تنش میان جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا، با نوعی احتیاط راهبردی و ملاحظه‌کاری سیاسی همراه بوده است که با آغاز به کار دولت دوم ترامپ بیشتر هم شده است. این موضع، نه صرفاً حاصل ملاحظات امنیتی، بلکه نتیجه تلاقی منافع اقتصادی، اجتماعی، ژئوپلیتیک و حتی مشروعیت سیاسی داخلی این کشورهاست. در وهله نخست، وابستگی متقابل اقتصادی در منطقه عاملی کلیدی در شکل‌گیری این سیاست احتیاط‌آمیز است. اقتصاد کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس، به‌رغم وابستگی سنتی به درآمد‌های نفتی، در سال‌های اخیر به شدت در معرض تحولات بازار انرژی و سرمایه‌گذاری‌های فرامرزی قرار گرفته است. هرگونه جنگ یا درگیری نظامی مستقیم در خلیج فارس می‌تواند منجر به اختلال در تولید، صادرات و امنیت انرژی شود و تبعات آن به‌سرعت به بازار‌های جهانی منتقل خواهد شد. این وضعیت نه‌تن‌ها درآمد‌های حیاتی این کشور‌ها را تهدید می‌کند، بلکه می‌تواند فضای سرمایه‌گذاری خارجی، گردشگری، و ثبات بازار‌های مالی داخلی را نیز با بحران مواجه سازد.

در بُعد ژئوپلیتیک، کشور‌های عربی با درک تغییر موازنه قدرت در منطقه، تلاش دارند به‌جای پیروی صرف از سیاست‌های یک‌جانبه، نقش فعالی در مهندسی امنیت منطقه‌ای ایفا کنند. آنان به خوبی آگاه‌اند که ورود مستقیم به یک تقابل نظامی میان ایران و آمریکا، می‌تواند آن‌ها را به میدان جنگ نیابتی بدل کرده و امنیت سرزمینی‌شان را در معرض تهدید مستقیم قرار دهد. افزون بر این، سابقه جنگ‌های پرهزینه در منطقه، به‌ویژه در عراق، سوریه و یمن، این کشور‌ها را نسبت به پیامد‌های ورود به نزاع‌های بزرگ منطقه‌ای به‌شدت محتاط کرده است. از منظر سیاسی نیز، رهبران کشور‌های عربی در پی حفظ مشروعیت داخلی هستند؛ مشارکت در جنگی که منافع روشنی برای مردم به همراه ندارد و احتمال دارد منجر به بی‌ثباتی اجتماعی و افزایش نارضایتی‌های عمومی شود، هزینه‌ای است که کمتر حاکمیتی حاضر به پرداخت آن است. از سوی دیگر، افکار عمومی در بسیاری از این کشورها، به‌ویژه در پی تحولات مربوط به مسئله فلسطین و سیاست‌های دوگانه غرب، نسبت به اتحاد با آمریکا در برابر کشور‌های مسلمان منطقه، حساسیت بیشتری یافته است.

در نهایت، باید به تغییر تدریجی رویکرد سیاست خارجی در برخی پایتخت‌های عربی اشاره کرد. تلاش برای تنش‌زدایی، گفتگو با تهران، و آغاز فرآیند‌های دیپلماسی منطقه‌ای، بخشی از راهبردی جدید است که به‌دنبال کاهش وابستگی امنیتی به قدرت‌های فرامنطقه‌ای و افزایش نقش‌آفرینی مستقل در نظام منطقه‌ای آینده است. چنین تحولاتی، بیانگر بلوغ نسبی در سیاست‌ورزی منطقه‌ای است که بیش از آن‌که به قدرت سخت تکیه کند، بر ابزار‌های دیپلماسی، موازنه‌سازی و اجماع‌سازی استوار است. در مجموع، کشور‌های عربی منطقه به‌درستی درک کرده‌اند که هزینه‌های ورود به تنش میان ایران و آمریکا، فراتر از ظرفیت تحمل ملی و منطقه‌ای آنان است و در این میان، عقلانیت راهبردی حکم می‌کند که به جای تنش‌آفرینی، نقش تسهیل‌گر و میانجی‌گر در مسیر ثبات ایفا کنند؛ نقشی که آینده‌ای امن‌تر و باثبات‌تر را برای کل منطقه رقم خواهد زد./شرق